اسرار موفقیت مبلغان(4)
در ادامه بیان اسرار موفقیت مبلغ از دیدگاه نهج البلاغه به نکات دیگری اشاره خواهیم نمود.
9. رعایت تناسب سخن با مخاطبین
از آنجا كه عقل و ایمان انسانها تفاوت دارد، مبلغ باید با هر مخاطبی به «اندازه» عقل و ایمان او سخن بگوید و چیزی را از او بخواهد كه توان انجام آن را داشته باشد. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند: «انا معاشر الانبیاء امرنا ان نكلم الناس علی قدر عقولهم؛ (1) ما گروه پیامبران ماموریم كه با انسانها به اندازه عقلشان سخن بگوییم.»
مبلغ باید مطالب خود را در خور فهم شنوندگان بیان كند و تناسب لازم را بین سخن و شنونده رعایت كند و هر مطلبی را برای هر شنونده‌ای بیان نكند. چنان كه حضرت لقمان علیه السلام به فرزند خویش در كنار فرمان به نماز، امر به معروف و نهی از منكر را دستور می‌دهد. در حالی كه غالبا فرمان به نماز را، ادای زكات همراهی می‌كند و این نیست جز تناسب سخن با مخاطب چرا كه نوجوان را مالی نیست تا مورد خطاب فرمان زكات قرار گیرد.
مبلغ باید قبل از سخن، اندیشه كند و سخن را با شرایط بسنجد و اگر مصلحت بود، آن را بیان كند.
حضرت علی علیه السلام فرمودند: «لان المۆمن اذا اراد ان یتكلم بكلام تدبره فی نفسه فان كان خیرا ابداه وان كان شرا واراه؛ (2) البته انسان مۆمن، هنگامی كه می‌خواهد سخن بگوید، پیش خود جوانب آن را می‌سنجد. اگر تشخیص داد كه [سخن گفتن به مصلحت و] خوب است، سخن می‌گوید وگرنه آن را ابراز نمی‌كند.»
هرچه خواهی بگویی ای خواجه بكن اندیشه اول از سر هوش
گر بود خیر سامع و قایل بگشا لب و گرنه باش خموش (3)
10. تشویق و انذار مخاطبین
یكی از نیروهایی كه هر انسان از آن بهره مند است، میل به تشویق و مورد توجه قرار گرفتن است. انسان از همان دوران كودكی می‌خواهد رفتارهای او را تایید و تشویق كنند. وقتی به دوران نوجوانی و سر دوراهیها می‌رسد، نسبت به رفتارهایی كه مورد تشویق قرار گرفته، اطمینان قلبی به درستی آنها پیدا می‌كند. به جرات می‌توان گفت با شیوه تشویق و تقدیر می‌توان بهترین استعدادها را كشف كرده، در دلهای مخاطبین نفوذ نمود.
امام علی علیه السلام انسانها را به انجام اعمال پسندیده ترغیب می‌كردند، و از ارتكاب اعمال زشت به شدت برحذر می‌داشتند.
آن حضرت در نامه خود به مالك اشتر، ضمن تاكید بر استفاده از روش تشویق می‌فرمایند: «ولایكونن المحسن والمسی ء عندك بمنزلة سواء فان فی ذلك تزهیدا لاهل الاحسان فی الاحسان وتدریبا لاهل الاساءة علی الاساءة والزم كلا منهم ما الزم نفسه؛ (4) هرگز نیكوكار و بدكار در نظرت یكسان نباشد. زیرا این موجب می‌شود كه نیكوكاران در نیكوكاری بی رغبت و بدكاران در بدكاری تشویق گردند. پس هركدام از آنان را بر اساس كردارش پاداش ده.»
در هر انسانی احساس ترس وجود دارد، آنچه مهم است، هدایت آن می‌باشد. اگر مبلغ بتواند از این احساس به منظور خدا ترس شدن مخاطب استفاده كند، علاوه بر اینكه این حس را در مسیر صحیح آن قرار داده، بسیاری از مشكلات اعتقادی و اخلاقی را هم از بین برده است.
باید بین تشویق و انذار موازنه‌ای برقرار ساخت و تا سر حد امكان از مایوس كردن مخاطبین از رحمت الهی كاسته و آنها را بر سعی و تلاش جهت انجام اعمال و امتثال فرامین الهی تشویق كرد. علی علیه السلام در این زمینه می‌فرمایند: «الفقیه كل الفقیه من لم یقنط الناس من رحمة الله ولم یۆیسهم من روح الله ولم یۆمنهم من مكر الله؛ (5) فقیه و عالم كامل آن كسی است كه مردم را از رحمت الهی نومید نكند و از لطف و محبت او مایوس نسازد و از مجازات غافلگیرانه او ایمن ننماید.»
11. هماهنگی عمل با گفتار
عمل مبلغ به گفتار خود، علاوه بر اینكه تبلیغ عملی است، شرط تاثیر تبلیغ نیز هست. به خصوص كه مردم نسبت به شیوه زندگی مبلغ و خانواده او بسیار حساس هستند و از كسی كه سخن خدا و رسول و ائمه علیهم السلام را به زبان جاری می‌كند، توقع صفا و اخلاص و وارستگی و پارسایی دارند.
كسی كه می‌خواهد راه پیشوایان الهی را در پیش گیرد و داعی الی الله شود، لازم است بداند كه «ان رواة العلم كثیر و رعاته قلیل؛ (6) راویان دانش بسیارند، ولی عاملان آن اندكند.»
عمل كردن مبلغ به گفته‌های خود، كه فشرده‌ای از تعالیم الهی است، نشانه وظیفه شناسی و علامت پاكی دل و تقوای او است ولی مهمتر از انجام وظایف فردی، هدایت مردم به صراط مستقیم و نجات آنها از گمراهی و ضلالت است كه این مهم را باید با عمل به نمایش گذاشت. علی علیه السلام درباره ضرورت هماهنگی علم و عمل فرمودند: «العلم مقرون بالعمل فمن علم عمل والعلم یهتف بالعمل فان اجابه والا ارتحل عنه؛ (7) دانش، همراه با عمل است، پس كسی كه بداند عمل می‌كند و دانش، عمل را می‌طلبد و اگر عمل آن را همراه شود [علم برای صاحبش پایدار ماند] وگرنه از دست او خواهد رفت.»
علی علیه السلام در جاهای مختلف از نكوهش كسانی سخن می‌گوید كه بدون عمل مردم را به فرامین الهی دعوت می‌كنند. آن حضرت فرمودند: «لا تكن ممن یرجوا الاخرة بغیر العمل ویرجی التوبة بطول الامل یقول فی الدنیا بقول الزاهدین ویعمل فیها بعمل الراغبین... ینهی ولا ینتهی ویامر بما لایاتی یحب الصالحین ولا یعمل عملهم ویبغض المذنبین وهو احدهم؛ (8) از كسانی مباش كه بدون عمل [صالح] به آخرت امیدوار است و همراه با آرزوهای دراز امید توبه دارد، در دنیا چونان زاهدان سخن می‌گوید، اما در رفتار همانند راغبان [دنیا] است،... دیگران را پرهیز می‌دهد اما خود پروا ندارد، به چیزی فرمان می‌دهد كه خود انجام نمی‌دهد، نیكوكاران را دوست دارد، اما رفتارشان را ندارد، گناهكاران را دشمن دارد، اما خود یكی از گناهكاران است.»
همچنین آن حضرت در نكوهش عالم بی عمل فرمودند: «وان العالم العامل بغیر علمه كالجاهل الحائر الذی لایستفیق من جهله بل الحجة علیه اعظم والحسرة له الزم وهو عند الله الوم؛ (9) بدون تردید آدم دانایی كه بر خلاف دانائیش عمل می‌كند، بسان نادانی است كه از خواب جهل، بیدار نمی‌شود. بلكه حجت علیه او بزرگتر، حسرت وی دامنگیرتر و در پیشگاه خدا مورد ملامت بیشتر است.» به فرمایش حضرت امام رحمه الله:
علمی كه جز اصطلاح و الفاظ نبود جز تیرگی حجاب چیزی نفزود
هرچند تو حكمت الهی خوانیش راهی به سوی كعبه عاشق ننمود
چنانكه صیاد باهوش و ماهر، جهت صید، تیر تیز خود را از میان یك كمان پرقدرت عبور می‌دهد تا به هدف برسد، یك مبلغ موفق نیز باید گفتار و مواعظ خود را از میان كمان «عمل» عبور دهد تا بتواند قدرت سحرآمیز بیان را به عرصه نمایش بگذارد و چه زیبا فرمود علی علیه السلام كه: «الداعی بلا عمل كرامی بلا وتر؛ (10) هر آن كه مردم را دعوت كند، ولی عمل نكند، همچون تیرانداز بدون كمان است.»
پس وظیفه اصلی مبلغ جهت نشر فرهنگ علوی این است كه «اذا علمتم فاعملوا؛ (11) هنگامی كه به چیزی علم پیدا كردید، بر اساس آن عمل كنید.» كه اگر چنین شود، چونان پیامبران و ائمه طاهرین علیهم السلام، جوانان به راه دین جذب می‌شوند و مانع از دین گریزی خواهد شد.
پی‌نوشــــــــــــــــــت‌ها:
1) اصول كافی، ج 1، ص 24، حدیث 15، دارالكتب الاسلامیه، چ 4، 1365.
2) نهج البلاغه، خطبه 176.
3) جامی.
4) نهج البلاغه، نامه 53.
5) همان، حكمت 90.
6) همان، خطبه 239.
7) همان، حكمت 366.
8) همان، حكمت 150.
9) همان، خطبه 110.
10) همان حكمت 337.
11) همان، حكمت 274.
تهیه و تنظیم: جواددلاوری، گروه حوزه علمیه تبیان
