تبیان، دستیار زندگی
شاردن دیگر جهانگرد فرانسوی مى نویسد: طبقات دینى و معتقدان سر سخت مجتهدى را که خداوند از گناه حفظ مى کند شایسته جانشینى در غیبت او مى دانستند.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

اندیشه ولایت فقها در عصر صفوی

اندیشه ولایت فقها در عصر صفوی

شاردن دیگر جهانگرد فرانسوی مى نویسد: "طبقات دینى و معتقدان سر سخت مجتهدى را که خداوند از گناه حفظ مى کند شایسته جانشینى در غیبت او مى دانستند."

در قسمت قبل اوضاع روحانیت و عالمان شیعی در عصر صفویه تا حدی بیان شد. در ادامه به بحث ولایت علما و رهبر عالمان شیعه در بحث های حکومتی می پردازیم.

مهم ترین اندیشه ای که در بین مردم دوره صفوی منتشر شد اعتقاد به ولایت فقها بود.

کمپفر، جهانگرد معروف این چنین می نویسد:

" شگفت آن که متالهین و عالمین به کتاب نیز در اعتقاد به مجتهد, با مردم ساده دل شریکند و می پندارند که طبق آیین خداوند, پیشوایی روحانی مردم و قیادت مسلمین به عهده مجتهد گذاشته شده است, در حالی که فرمانروا, تنها وظیفه دارد به حفظ و اجرای نظرات وی همت گمارد. بر حسب آنچه گفته شد, مجتهد نسبت به جنگ و صلح نیز, تصمیم می گیرد. بدون صلاح دید وی, هیچ کار مهمّی که در زمینه حکومت بر مۆمنین باشد, صورت نمی گیرد."[1]

حضور و گستردگی این عقیده چنان است که حتی جهانگرد های خارجی که بعضا عناد هم دارند ولایت و نفوذ مجتهدان و علما را به عینه دیده و در باره آن می نویسند.

شاردن دیگر جهانگرد فرانسوی مى نویسد:

"طبقات دینى و معتقدان سر سخت مجتهدى را که خداوند از گناه حفظ مى کند شایسته جانشینى در غیبت او مى دانستند."[2]

یا:

"من بسیارى از روحانیان و اهل منبر و دانش و ادب و شخصیتهاى برجسته را دیده ام که همه بر همین اعتقاد بودند و از عقیده خود دفاع مى کردند."[3]

حتى از روى کینه گزارش مى دهد:

"نخستین بار که وارد ایران شدم دربار به تازگى خود را از شرّ یک ملاّ یا خطیب دینى که از مدتها پیش این سخنان را به گوش مردم مى خواند و هواخواهان زیادى پیدا کرده بود رهایى یافته بود."[4]

این گونه نوشته های افراد نشان از قدرت روحانیت و علما و همچنین نفوذ ایشان حتی در دربار شاه داشته است.

شاهان صفویه نیز ولایت فقها را پذیرفته بودند و این نظریه ی شیعی را می دانستند، حتی بسیاری از آنان برای مشروعیت بخشیدن به حکومت خود آن را مورد تأیید مجتهدان بیان می کردند.[5]

دکتر ذبیح اللّه صفا در مورد اندیشه ولایت فقها چنین گزارش مى دهد:

"این موضوعِ نیابت از امام غایب و همچنین استناد به حدیثى که نقل کرده ام (مقبوله عمر بن حنظله) از مطلبهایى است که هم از آغاز عهد صفوى محلّ توجّه پادشاهان بوده و دست طبقه یاد شده را در همه کارهاى عرفى و شرعى باز مى کرده است. یکى از اسرار قدرت و نفوذ عظیم عالمان دینى در عصر صفوى در رعایت همین دو نکته نهفته است."[6]

سخن بالا به سه نکته اشاره دارد:

1. همه شاهان صفوى به اندیشه ولایت فقیه توجه داشته اند.

2. همکارى فقیهان شیعه با شاهان صفوى بر اساس همین اندیشه بوده است.

3. نفوذ و اقتدار عالمان شیعى نیز براساس همین اندیشه بوده است.[7]

به هر حال نیابت فقیه از امام علیه السلام در همه امور دینى و سیاسى باورى همگانى بوده که محقق کرکى در ابتداى حکومت صفویان بر آن ادعاى اجماع کرده است و آقا جمال خوانسارى در سالهاى پایانى این دوران آن را عقیده اى جا افتاده و مشهور در میان فقیهان مى داند و شاهان صفوى نیز تلاش مى کرده اند خود را با این باور همگانى هماهنگ جلوه دهند و حکومت خود را حکومتى بنمایانند سرچشمه گرفته از نیابت عام فقیهان از امام عصرعج الله تعالی فرجه الشریف[8].


پی نوشت ها:

[1] سفرنامه کمپفر به ایران، ترجمه کیکاووس جهانداری، ص126.

[2] (سفرنامه شاردن) ترجمه اقبال یغمائى ج1143/3 انتشارات توس تهران.

[3] (سفرنامه شاردن) ترجمه یغمایى ج1146/3.

[4] همان مدرک ترجمه یغمائى ج1145/3. نام این خطیب دینى ملاقاسم بود. وى در نزدیک اصفهان زندگى مى کرد و بیش تر مردم اصفهان از خُرد و بزرگ دوستدار و هوادارش بودند. او در میان حکومتیان نیز جایگاه بلندى داشت. روحانیان نیز در باطن از او طرفدارى مى کردند. این عالم پس از چندى که این اصول را آشکارا تعلیم مى داد به شیراز تبعید شد. ممکن است او را در بین راه کشته باشند چون پس از این دیگر از او خبرى شنیده نشده است.

[5] (روضات الجنات فى احوال العلماء و السادات) میرزا محمد باقر خوانسارى ج361/4 اسماعیلیان قم.

[6] (تاریخ ادبیات در ایران) ذبیح الله صفا ج5 بخش یکم176/ شرکت مۆلفان و مترجمان ایران.

[7] حوزه سال 1377 شماره 89 و 90، نوشته محمدصادق مزینانی.

[8] رویکرد محقّق خوانسارى به سیاست، نوشته محمدصادق مزینانی.

منابع:

سفرنامه‏ی شاردن، مترجم اقبال یغمایی، انتشارات توس، تهران، 1374

سفرنامه تاورینه، ترجمه ابوتراب نوری

سفرنامه کمپفر به ایران، ترجمه کیکاووس جهانداری

(روضات الجنات فى احوال العلماء و السادات) میرزا محمد باقر خوانسارى

(تاریخ ادبیات در ایران) ذبیح الله صفا

حوزه سال 1377 شماره 89 و 90، نوشته محمدصادق مزینانی.

رویکرد محقّق خوانسارى به سیاست، نوشته محمدصادق مزینانی.

تهیه وفرآوری:احمد اولیایی-گروه حوزه علمیه تبیان