انسان نادم در قیامت هر دو دستش را می‌گزد

قرآن کریم می‌فرماید: انسان در قیامت، دستش را و بلکه هر دو دستش را به دندان می‌گزد که کنایه از شدت ندامت و حسرت است.

یکی از سۆالات اساسی که هر انسان عاقلی حداقل یک بار باید از خود پرسیده باشد این است که کار خود را روی چه پایه‌ای استوار سازیم؟ مبنا و اساس زندگی‌ ما چیست؟

با این سۆال مشخص می شود که یک انسان چه قدر می تواند عاقل باشد و فهمیده است که که آمدنش به این دنیا لغو و عبث نبوده که چند سالی بخورد و بخوابد و اعمال شهوات حیوانی بنماید و بعد بمیرد و بپوسد. او فهمیده که اینجا مدرسه و دانشگاه است. آمده‌ایم اینجا تحصیل معارف کنیم و خود را برای حیات ابدی و زندگی جاودانه‌ پس از مرگ آماده سازیم. بنابراین نیاز به برنامه‌ خاصی داریم که زندگی خود را با آن تنظیم کنیم و آن برنامه را نیز باید از کسانی بگیریم که هم عالم به آن برنامه هستند و هم عامل به آن. یعنی آنها علماً و عملاً الگو و سرمشق ما هستند.

خدا درباره‌ رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) فرموده است: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»؛ رسول خدا اسوه و الگو برای شماست که باید در تمام اعمال از عبادات و معاملات و معاشرات در زندگی خانوادگی و روابط اجتماعی، از او سرمشق بگیرید. آنگاه فرموده است: «... لِّمَن کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَالْیَوْمَ الْآخِرَ»

البته کسانی این تأسی از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) را وظیفه‌ خود می‌دانند که امید و رحمت و مغفرت از خدا و ایمان به حساب و کتاب روز جزا دارند و اعتقاد به این پیدا کرده‌اند که این عالم، خدا دارد و آن خدا برنامه‌ای برای تنظیم زندگی عالم انسان مقرّر فرموده است و انسان پس از مرگ هم در عالم دیگری زنده است و سعادت آن جهانی‌اش در گرو اعمال و اخلاقی است که با اتباع از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در همین دنیا به دست آورده است؛ از این رو خداوند متعال فرموده است:

«وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا»؛

«... آنچه را که رسول(صلی الله علیه وآله) از جانب خدا آورده است بگیرید و بر طبق آن عمل کنید و از آنچه که نهی فرموده‌ است، از ارتکاب آن خودداری نمایید...»

حسرت بی‌پایان در روز قیامت

و این اسوه‌ها یعنی رسول خدا و امامان معصوم(علیه السلام) و بعد از آنها، علما و بزرگان دین چقدر ارزنده‌اند و سعادت بخش به زندگی ما در دنیا و آخرتند ولی ما الان پی به ارزش آنها نمی‌بریم، تا وقتی که بمیریم؛ روز قیامت که برپا شد، آن روز می‌فهمیم، عجب! چه الگوها و سرمشق‌هایی داشته‌ایم و دنبالشان نرفته‌ایم و اکنون به این بلا و عذاب دائم مبتلا شده‌ایم که قرآن مجید می‌فرماید:

«وَیَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى یَدَیْهِ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا»؛

از جمله صفات صحنه قیامت و سرگذشت بیگانگان آن است که از نظر ندامت و پشیمانى و آتش حسرت روانى نیروى تفکر را از دست داده دو دست خود را با دندان هاى خود مى گزد و فریاد برمى آورد اى کاش با رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله و رسولان رابطه اعتقادى و دوستى و آشنائى داشته و بر قرار مى نمودم تا اینکه در این صحنه خطرناک از رابطه و دوستى با او استفاده مى نمودم و از پیشگاه کبریائى از من شفاعت و وساطت مى نمود و از عقوبت مرا رهائى مى بخشید.

قرآن از روزی خبر می دهد که تبه کار از حسرت تباهی عمر دست خود را گاز می گیرد: "ویوم یعض الظالم علی یدیه یقول یلیتنی اتخذت مع الرسول سبیلا * یویلتی لیتنی لم أتخذ فلانا خلیلا * لقد أضلنی عن الذکر بعد إذ جاءنی و کان الشیطن للإنسان خذولا " سوره ی فرقان، آیات 27 ـ 29؛روزی که ستمگر دست حسرت به دندان گرفته گوید: ای کاش من در دنیا با رسول خدا راه دوستی و طاعت پیش می گرفتم. وای بر من ای کاش فلان بدکردار را دوست نمی گرفتم که دوستی او مرا از پیروی قرآن و رسول محروم ساخت و گمراه گردانید. آری دوستی شیطان برای انسان مایه ی گمراهی است.

" یعض" از ماده" عض" (بر وزن سد) به معنى گاز گرفتن با دندان است و معمولا این تعبیر در مورد کسانى که از شدت حسرت و تاسف ناراحتند به کار مى رود، چنان که در فارسى نیز ضرب المثل است که فلان کس" انگشت حسرت به دندان مى گزید" (ولى در عربى به جاى انگشت، دست گفته مى شود و شاید رساتر باشد چون همیشه انسان در چنین حالاتى انگشت نمى گزد بلکه گاه پشت دست را مى گزد، مخصوصاً در عربى بسیار مى شود که همچون آیه مورد بحث" یدیه" یعنى هر دو دست، گفته مى شود که شدت تاسف و حسرت را به طرز گویاترى بیان مى کند)، این کار شاید به خاطر این باشد که این گونه اشخاص هنگامى که گذشته خویش را مى نگرند خود را مقصر مى دانند و تصمیم بر انتقام از خویشتن مى گیرند و این نوعى انتقام است تا بتوانند در سایه آن کمى آرامش یابند.

همانطور که راغب در مفردات گفته کلمه ی : " عض" به معناى دندان گرفتن است، هم چنان که خداى تعالى فرموده: " عضوا علیکم الأنامل- سر انگشتان خود به دندان بگزید" سوره ی آل عمران آیه ی 119، و نیز فرموده:" و یوم یعض الظالم- روزى که ستمگر دستان خود را با دندان مى گزد" و این عبارت است از ندامت، چون عادت مردم همین است که در هنگام ندامت چنین مى کنند و به همین جهت در چنین مواقعى آرزو مى کند اى کاش فلان کار که در اثر فوتش به چنین روزى دچار شدم از من فوت نمى شد، هم چنان که قرآن حکایت کرده که مى گویند" یا ویلتى لیتنی لم أتخذ فلانا خلیلا- اى کاش فلانى را دوست خود نمى گرفتم".

روشن است که منظور از" فلان" همان شخصى است که او را به گمراهى کشانده: شیطان یا دوست بد یا خویشاوند گمراه، و فردى همچون" ابى" براى" عقبه" که در شان نزول خواهد آمد.

ظاهرا مراد از "ظالم" جنس ستمگر باشد، و آن عبارت است از هر کسى که به هدایت رسول به راه راست نرود، و نیز مراد از رسول هم جنس رسول است، هر چند که از نظر مورد مراد از "ظالم" ستمگران این امت است، و مراد از "رسول" رسول خدا (صلی الله علیه وآله) است.

معناى آیه این است که: " به یاد آر روزى را که ستمگر آن چنان پشیمان مى شود که از فرط و شدت ندامتش مى گوید: اى کاش راهى با رسول باز مى کردم و در نتیجه راه باریکى به سوى هدایت به دست مى آوردم."

و به راستى آن روز را باید "یوم الحسرة" گفت، چنان که در قرآن از روز قیامت نیز به همین عنوان یاد شده است (سوره مریم آیه 39) چرا که افراد خطاکار خود را در برابر یک زندگى جاویدان در بدترین شرائط مى بینند، در حالى که مى توانستند با چند روز صبر و شکیبایى و مبارزه با نفس و جهاد و ایثار، آن را به یک زندگى پر افتخار و سعادتبخش مبدل سازند. حتى براى نیکوکاران هم روز تاسف است، تاسف از اینکه چرا بیشتر از این نیکى نکردند؟!

در واقع این آیه و آیه قبل دو حالت نفى و اثبات را در مقابل هم قرار مى دهد در یک جا مى گوید:" اى کاش راهى به پیامبر صلی الله علیه وآله پیدا کرده بودم" و در اینجا مى گوید:" اى کاش فلان شخص را دوست خود انتخاب نکرده بودم" که تمام بدبختى در ترک رابطه با پیامبر صلی الله علیه وآله و قبول رابطه با این دوست گمراه بود.

آری! سعادت تا در خانه‌ام آمد و در را کوبید؛ اما من در به روی او باز نکردم و به خانه راهش ندادم. چه گفته‌ها و نوشته‌های حیاتبخش که همه سخن از ذکر می‌گفتند و می‌خواستند مرا با ذکر آشنا کنند و سعادتمندم نمایند اما من با غرور احمقانه‌، آنها را نپذیرفتم و اعتنایی به آنها نکردم و اکنون دچار این بدبختی بی پایان شده‌ام. آری:

«وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِلْإِنسَانِ خَذُولًا»؛ همواره چنین بوده که شیطان بی یار و یاور گذارنده انسان است.

شیطان کارش همیشه همین است و می‌خواهد انسان را از ذکر جدا کرده، بی یار و یاورش بگذارد و در میان انواع و اقسام بلاها رهایش کند. این خود انسان است که باید همیشه هوشیار باشد و گوش به حرف شیطان ندهد و دست از دامن‌ هادیان به راه حق، بر ندارد.

فرآوری: زهرا اجلال

بخش قرآن تبیان  

منابع:

بیانات آیت الله ضیاء آبادی

بیانات حجت الاسلام قرائتی