چرا در قبر سوال می شود؟

علم خدا و پرسش فرشتگان (1)

چرا در قبر پرسش می شود؟ مگر خدا از کردار همه ی انسانها آگاه نیست؟

شکی نیست که پروردگار بی همتا بر تمام کردارهای آشکار و پنهانی همگان آگاه (2) و از رگ گردن به انسانها نزدیک تر است (3) و از اندیشه های نفسانی نیز کاملاً ‌آگاهی دارد (4).

چون فهم این مطلب قدری دقیق است، با بیان مثالی آن را توضیح می دهیم: آموزگاری، پس از یک سال تدریس، همه ی شاگردان کلاس خود را می شناسد؛ یا می تواند بدون امتحان، عده ای را قبول و برخی دیگر را مردود کند؟

تفاوت بین امتحان گرفتن و نگرفتن را در زیر نشان می دهیم:

1- نفس امتحان گرفتن، سبب تلاش بیشتر می شود و اگر امتحان نباشد، حتی دانش آموزان زرنگ نیز تلاش و کوشش لازم را نمی کنند.

2- درست پاسخ دادن به سۆالات لذت آور است و بدون امتحان این لذت حاصل نمی شود.

3- بد پاسخ دادن به سۆالات رنج آور است و بدون امتحان این رنج حاصل نمی شود.

4- با آزمون، نمره و امتیاز دقیق هر کس مشخص می گردد و بدون امتحان، مشخص نمی شود.

5- با امتحان گرفتن، هیچ کس مدعی از بین رفتن حق خود نیست؛ اما بدون امتحان، قبول شدگان، طالب حق بیشتری هستند و مردودشدگان نیز اعتراض خواهند کرد.

بنابراین، نفس امتحان و پرسش قبر نیز انسانها را در دنیا به تلاش و کوشش بیشتر وادار می کند؛ در حین امتحان، نیکوکاران از پاسخ دادن لذت و بدکاران رنج می برند. درجه و امتیاز هر کس برای خودش مشخص می شود و همه شاهد عدالت الهی خواهند بود و هیچکس مدعی مرتبه ی برتر نخواهد شد.

متوسّطان؛ مستضعفان

از برخی روایات استفاده می شود که تنها نیکان و بدان محض، مورد سۆال و پرسش قرار می گیرند:

امام باقر علیه السلام فرمود: « در قبر پرسش نمی شود، مگر از کسانی که دارای ایمان یا کفر محض هستند» (5).

امام صادق علیه السلام فرمود: « فقط از کسانی که دارای ایمان و کفر محض هستند، سۆال می شود و دیگران به حال خود رها می گردند» (6).

بنابراین، از غیر نیکان و بدان محض- که از آنان به متوسطان و مستضعفان تعبیر می گردد- پرسش نمی شود.

علامه ی مجلسی؛ در این باره می گوید: « از مستضعفان و متوسطان که بین ایمان و کفر قرار دارند، سۆال نمی شود» (7).

« متوسطان » کسانی هستند که توانایی ادای تکالیف خود را ندارند ( مانند: ابلهان، دیوانگان و کودکان).

« مستضعفان» کسانی هستند که زیر سلطه ی فرهنگی قرار گرفته، لذا از تشخیص حق عاجزند و قادر به هجرت از دیار خود نیستند ( مانند: کسانی که در محیط کفر زندگی می کنند و دسترسی به جایی ندارند و ندای حیاتبخش آیین اسلام نیز بدیشان نرسیده است).

بنابراین، آن دسته از مستضعفان که دسترسی به آیین حق یا امکان هجرت از سرزمین خود را دارند، از عذاب جهان برزخی استثنا نشده اند. آیه ی زیر نیز بر این مدعا دلالت دارد:

« إن الذین توفّاهم الملائکة ظالمی انفسهم قالوا فیم کنتم قالوا کنّا مستضعفین فی الارض قالوا الم تکن ارضُ اللهِ واسعةً فتهاجروا فیها فاولئکَ مأویهم جهنمُ و سائتْ مصیراً» (8)

پس از مرگ، فرشتگان به انسانهای بدکردار گویند: چرا در دنیا چنین می کردید؟

گویند: ما، در زمین، مستضعف و ناتوان بودیم.

فرشتگان پاسخ دهند: آیا زمین خدا گسترده نبود؛ تا از آن وادی هجرت کنید؟

پس، جایگاه اینان، جهنم است که بسیار بد جایگاهی است.

دنباله ی آیه ی فوق، درباره ی مستضعفینی که مهاجرت و رسیدن به حق برایشان ممکن نیست، چنین می گوید:

« إلا المستضعفین من الرجال و النساء و الولدان لا یستطیعونَ حیلةً و لا یهتدونَ سبیلاً فاولئک عسی اللهُ ان یعفوَ عنهم و کان الله عفوّاً غفوراً» (9)

آن گروه از مردان، زنان و کودکان مستضعفی که گریز و چاره ای برایشان میسر نبود و راهی به نجات خود نمی یافتند، امیدوار به عفو و بخشش خدا باشند که خدا آمرزنده است و گناهانشان را می بخشد.

معصومان؛ مقرّبان

گروهی از نیکان نیز که دارای ایمان و تقوای والایی هستند، مورد سۆال و جواب قبر واقع نمی شوند. این عده از انسانهای برتر- که از آنها به معصومان و مقربان تعبیر می شود- عبارتند از:

الف- پیامبران و امامان علیهم السلام.

ب- دانشمندان پارسا و پیکارگران راه خدا ( مجاهدان و شهیدان).

بنا به دلایل زیر از پیامبران و امامان معصوم علیهم السلام پرسش و پاسخ پس از مرگ برداشته شده است:

1- آنان از برترین درجه ی ایمان و بالاترین مرتبه ی تقوا برخوردارند - تا جایی که از گناه و اشتباه به دور هستند - از این رو، خلافی انجام نمی دهند تا سزاوار پرسش و عذاب باشند.

2- آنان میزان عمل دیگران هستند و مقام و منزلتشان از بازرسان قبر برتر است؛ لذا پرسش از آنان- علاوه بر اینکه بیهوده به نظر می رسد - گستاخی به مقام شامخ آن ستارگان پرفروغ انسانیت است.

3- آنان از پیش، امتحان خود را به نیکوترین وجه ممکن در دنیا پس داده اند - که شایستگی به دست آوردن این منصب بزرگ را یافتند - از این رو، امتحان دوباره درباره ی آنان بی مورد است.

4- از طرفی دور از عقل است که از پیامبران و امامان پرسیده شود که پیامبرت کیست؟ امامت کیست؟ یا از آنان که خود سرمشق و اسوه ی دینداری برای انسانها هستند، بپرسند: دینت چیست؟ یا از آنان که خود از طرف خدا بدین افتخار دست یافته اند، بپرسند: خدایت کیست؟

غیر از معصومان عده ای دیگر نیز از پرسش قبر مستثنا هستند که به دلیل روایت زیر از آنها به «مقربان» تعبیر می شود:

قال رسول الله صلی الله علیه و آله : « اقربُ الناسِ من درجة النبوةِ اهلُ العلمِ و الجهاد» (10).

مقرب ترین انسانها به درجه ی پیامبری، عبارتند از: دانشمندان پارسا و پیکارگران راه خدا.

بیشتر دلایلی که در برداشتن پرسش و پاسخ از معصومان بیان شد، نسبت به دانشمندان پارسای امت اسلامی نیز صادق است. اینان بهترین رهروان راه انبیا می باشند و چون در دوران ختم نبوت ( پایان پیامبری) قرار دارند، تمام وظایف سنگین پیامبران بر دوش آنهاست، به گونه ای که مقام برخی از دانشمندان پارسای این امت از مقام پیامبران بنی اسرائیل نیز برتر است.

به چند حدیث نبوی درباره ی مقام بزرگ علمای صالح بنگرید:

« دانشمندان، چراغهای زمین، جانشینان انبیا و وارث پیامبران هستند» (11).

« مرکب قلم دانشمندان، در روز قیامت بر خون شهیدان برتری دارد» (12).

« مقام عالم، از پیامبر یک درجه کمتر و از شهید یک درجه برتر است» (13).

پس از دانشمندان پارسا، شهیدان و مجاهدان، برترین مقام را در نزد خدا دارند و از پرسش و عذاب قبر در امانند.

به چند حدیث نبوی در این باره توجه فرمایید:

« مجاهدی که به پیشواز دشمن رود [ و در این مسیر، چنان] استقامت ورزد تا کشته شود یا پیروز، پرسش قبر از او برداشته می شود» (14).

پرسیده شد: چرا شهدا از پرسش قبر در امانند؟

فرمود: « شهید در زیر برق شمشیری که بالای سرش بود، ‌آزمایش خود را پس داده [ و پیشاپیش پاسخ پرسشها را داده است] و همین او را بس است!» (15)..

پی نوشت ها :

1. موضوع این بحث برگرفته از کتاب معاد شهید دستغیب است؛ ولی نظم، در عبارات و شیوه ی نگارش از نگارنده است.

2. شوری (42) آیه ی 12: « انه بکل شیء علیم».

3. ق (50) آیه ی 16: « نحن اقرب الیه من حبل الورید».

4. ق (50) آیه ی 16: « و نعلم ما توسوس به نفسه».

5. « الکافی»، ج3، ص 235 ( به نقل از « بحار»، ج6، ص 260):

« إنما یسأل فی قبره من محض الایمان محضاً؛ او محض الکفر محضاً...».

6. « مدرک پیشین». « المحجة البیضاء»، ج8، ص 310:

« لا یسأل فی القبر إلا من محض الایمان محضاً؛ او محض الکفر محضاً و الآخرون یلهون عنهم».

7. « بحارالانوار»، ج6، ص 260:

« إنه لایسأل عن المستضعفین و المتوسطین بین الایمان و الکفر».17. نساء (4) آیه ی 97.

8. نساء (4) آیه ی 98-99.

9. « المحجة البیضاء»، ج1، ص 14. «میزان الحکمة»، ج6، ص 456.

10. « کنزالعمال»، ج10، ص 134، الهندی، مۆسسه الرسالة. « میزان الحکمة»، ج6، ص 457:

« العلماء مصابیح الارض، و خلفاء الانبیاء و ورثة الانبیاء».

11. « مدرک پیشین»، ص 141:

« یوزن یوم القیامة مداد العلماء و دم الشهداء؛ فیرجّح علیهم مدادالعلماء علی دم الشهداء».

12. « مجمع البیان»، ج9، ص 253. « میزان الحکمة»، ج6، ص 460:

« فضل العالم علی الشهید درجة... و فضل النبی علی العالم درجة».

13. « کنزالعمال»، ج4،‌ ص 313. ( به نقل « میزان الحکمة»، ج5، ص 193):

« من لقی العدو، فصبر حتی یقتل او یغلب؛ لم یفتن فی قبره».

14. « مدرک پیشین»، ص 407:

ما بالُ المۆمنین یفتنون فی قبورهم الا الشهید!؟

فقال رسول الله: « کفی ببارقة السیوف علی رأسه فتنة».

15. « وسایل الشیعه»، الشیخ الحر العاملی، ج 11، ص 10، دار احیاء‌التراث العربی

منبع: سایت آل البیت