چند معنایی

اهداف یادگیری:

• آشنایی با چند معنایی و انواع آن
• آشنایی با کاربرد هریک از آنان

چند معنایی چیست؟

چند معنایی در واژه یا عبارت، زمانی اتفاق می افتد که یک واژه دو یا چند معنی دارد که حداقل به طور مبهم به یکدیگر مربوطند.

در زبان فارسی، واژه های بسیاری وجود دارند که بیش از یک معنی دارند، مثلا « انگیختن » به معانی « تحریک کردن، جنباندن، بلند کردن، وادار کردن، جهاندن یا شوراندن » به کار می رود.

چند معنایی هم می تواند در حوزه ی جمله مطرح شود و هم در حوزه ی واژگان.

در حوزه ی واژگان، به واژه هایی برمی خوریم که به خودی خود دارای چند معنا هستند. در ضمن از کاربرد مجازی و کاربرد استعاری واژه ها نباید غافل بود.

چند معنایی در واژه

به طور کلی چند معنایی واژه را می توان در دو دسته تقسیم بندی کرد:

الف) چند معنایی حقیقی:

اگر معانی مختلف یک واژه همگی قراردادی یا حقیقی باشند آن را چند معنایی حقیقی می توان خواند؛ مانند: انگیختن.

ب) چند معنایی آمیخته:

زمانی که یک واژه دارای دو گونه معنی حقیقی و مجازی باشد، می توان آن را آمیخته به حساب آورد. مثلا واژه ی « شیر » دارای دو گونه معنی است، یکی معنای قراردادی یا حقیقی  مایع خوراکی، ابزار قطع و وصل کردن آب، حیوان درنده.

و دیگری معنای مجازی  اگر واژه ی « شیر » را در معنی « پهلوان شجاع » به کار ببریم، معنی مجازی آن را مورد نظر قرار داده ایم. در واژه های « ماه » و « گل » نیز به این امر بر می خوریم.

در بسیاری از موارد، این دو نوع کاربرد باعث می شود که معنای یک واژه به واژه ی دیگری منتقل شود و آن را دارای چند معنا کند؛ مثلا واژه ی « ترک » که نام شاخه ای از نژاد زردپوست آسیای مرکزی است، در اثر کثرت کاربرد مجازی در معنای « زیبارو » نیز آمده است.

بنابراین چندمعنایی بیشتر معلول کاربرد واژه به معانی جنبی و مجازی آن است. واژه در اثر کاربرد مجازی اندک اندک از مفهوم اصلی خود فاصله می گیرد. گاه این فاصله به اندازه ای بین معنی اصلی و معنی جدید آن پررنگ است که تصور وجود رابطه بین آن دو عنصر ناممکن می گردد.

در این وضعیت است که می توان گفت بین مفهوم های مختلف واژه رابطه ی همنامی برقرار است.

بنابراین چند معنایی در طول تاریخ تحول زبان ممکن است منجر به پیدایش همنامی شود.

لازم به ذکر است که چند معنایی به همنامی کامل بسیار نزدیک است به گونه ای که گاه تشخیص این دو از یکدیگر دشوار می گردد.

برای مشخص کردن این دو از یکدیگر ملاک هایی پیشنهاد شده است که از جمله می توان « وجود یا عدم وجود رابطه ی بین معانی مختلف واژه » را ذکر کرد.

مثلا واژه ی « شیر » همنام است، زیرا بین سه معنای متفاوت آن – لبن، حیوان و شیر آب- رابطه ای را نمی توان تصور کرد.

چند معنایی یک واژه از راه های گوناگون می تواند پدید آید. کاربردهای مجازی، استعاری، تغییرات تاریخی و کاربردهای اجتماعی و ادبی و علمی نقش موثری در چند معنایی واژه ها داشته اند.

چند معنایی در گروه و جمله :

چند معنایی در جملات می تواند بر مبنای علت آن به چند دسته تقسیم گردد:

الف) چند معنایی واژگانی:

آن است که واژه ای چند معنایی در بافت جمله بیاید و چند معنا برای جمله بسازد؛ مانند: « آن یکی شیر است اندر بادیه » که « بادیه » به دو معنای « صحرا » و « کاسه » است.

بنابراین می تواند معنای « شیر » را نیز بگرداند و جمله را دارای دو معنا کند؛ مانند:

شیر  مایع نوشیدنی سفید در کاسه.

شیر  حیوان درنده ی گوشتخوار در صحرا

مساله ی ابهام در شعر و سخن نیز از همین جا و به وسیله ی کاربرد واژه های چند معنایی پدید می آید.

ب) چند معنایی گروهی:

با آن که هریک از واژه ها معنی روشنی دارند، اما در ترکیب یک گروه یا بخشی از ترکیبات و سازه ها در جمله، دارای ابهام می شوند. بنابراین جمله را از چند معنا برخوردار می کنند؛ مانند:

زن آموزگار را دیدم. این جمله دارای دو معنای ممکن است:

ابهام و چند معنایی این جمله به سبب گروه اسمی « زن آموزگار » ایجاد شده است.

ج) چند معنایی نحوی:

نوعی چند معنایی جمله است که در آن واژه ها به تنهایی معنی روشن دارند اما همنشینی واژه ها روی محور زنجیری سبب چند معنایی جمله شده است؛ مانند:

• من تو را بیشتر از او دوست دارم.

در این جمله همنشینی واژه ها از دیدگاه نحوی دو امکان معنایی را به وجود آورده است:

چند معنایی کنایی:

با آن که برخی از جمله ها معنای معین و روشنی دارند، اما شنونده به صورت قراردادی معنای دیگری از آن دریافت می کند که در بافت آن وجود ندارد. در واقع نوعی تشابه و رابطه ی بسیار دور بین آن جمله و معنای دریافتی موجود است؛ مانند:

• شتر با بارش اینجا گم می شود.
• دود از کنده بلند می شود.

چند معنایی در امثال این جمله ها ناشی از قرارداد ضمنی و ذهنی اهل زبان است وگرنه معنای ثانوی این جمله در بافت ظاهری آن وجود ندارد.

تست:

کدام گزینه نادرست است؟

الف) چند معنایی کنایی یک چند معنایی در واژه است.

ب) چند معنایی در طول تاریخ تحول زبان ممکن است منجر به پیدایش همنامی شود.

ج) واژه ی « شیر » در زمره ی چندمعنایی واژگانی قرار دارد.

د) چندمعنایی بیشتر معلول کاربرد واژه به معانی جنبی و مجازی آن است.

مرکز یادگیری سایت تبیان

تهیه: فاطمه شیرزاده - تنظیم: داودی