قلب تپنده‌ شهر کرمان

گنجعلیخان از سرداران سلحشور دربار صفویه بود که به سال 1005 قمری به فرمان شاه عباس صفوی حاکم کرمان شد. او مردی لایق و حاکمی دلیر و مدیر بود. دوران حکومت وی در کرمان از روشن‌ترین دوران تاریخی این دیار است. در این دوره کرمان از ثبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی خوبی برخوردار بود و این وضعیت از لیاقت و کفایت حاکم گنجعلیخان سرچشمه می‌گرفت.

از جمله بناهای عام‌المنفعه که به دستور این حاکم در شهر کرمان ساخته شد، مجموعه گنجعلیخان است که در دوران حکومت او احداث و امروزه از جاذبه‌های تاریخی و دیدنی شهر کرمان محسوب می‌شود.

این مجموعه که شاهکار معماری صفوی و تلفیقی از هنر معماری کهن و سنن تمدن کارمانیا است و به عنوان یکی از زیباترین بناهای تاریخی دیار کریمان نمایی از زندگی پیشینیان این دیار را منعکس می‌کند، در مرکز شهر کرمان و در حاشیه بازار واقع شده و در ساخت، شکل‌گیری و تکامل بازار کرمان تأثیر گذار بوده است.

مساحت مجموعه قریب به 11000 متر مربع، دارای یک میدان است و سایر آثار و ابنیه در محورهای شرقی – غربی و شمالی – جنوبی آن شکل گرفته‌اند.

حمام گنجعلیخان

حمام گنجعلیخان کرمان یکی از حمام‌های ایران است که بدلیل قدمت و نوع معماری و همچنین به تصویر کشیده شدن سنت‌های اقشار مختلف کرمان کهن در لیست اولین حمام‌های مطرح ایران و همچنین قطب‌های گردشگری جای گرفته است.

از همان سر در ورودی زیبایی‌های چشم‌نوازی مشاهده می‌شود، مجسمه‌های مومی زیبایی که در جای جای حمام قرار داده شده‌اند شکل زنده‌ای به حمام بخشیده‌اند، مقرنس کاری‌ها، گچبریها، سنگبری‌ها، ستون‌های زیبا، نگارگری‌های روی دیوارها، کاشی‌کاری‌ها و.... و این نشان می‌دهد که عنصر زیبایی از دیرباز عضو لاینفک معماری ایرانی بوده و در ساخت همه چیز علاوه بر استحکام، جنبه زیباشناسی آن نیز در نظر گرفته می‌شده تا انسان حتی هنگام نظافت که یکی از ارکان اصلی دین است نیز احساس لذت داشته باشد.

حمامی که در زمان حکومت صفویه و در دوران حکومت حاکم عدل گستر کرمان یعنی "گنجعلیخان" بنا و بعد از او توسط پسرش "علیمردان‌خان" تکمیل شد و به شکل امروزی درآمد.

حمام گنجعلیخان بی‌شک یکی از زیباترین آثار تاریخی شهر کرمان است که حاصل دست معمار بزرگی چون "سلطان محمد معمار یزدی" است و در و دیوارش با کارهای خطاطی زیبای هنرمند معروف یعنی "علیرضا عباسی" مزین شده است ، وجود همین دو نام در لیست هنرمندانی که در این حمام کارهای خود را به نمایش گذاشته‌اند کافی است تا شاهکار بودن آثار هنری به کار رفته در این حمام اثبات شود.

این حمام تا 50 سال گذشته از جمله حمام‌های دایر شهر کرمان بود اما از مدت‌ها قبل و از حدود سال‌های 1347 با آغاز مرمت این بنای تاریخی عملا از حالت حمام به موزه گنجعلیخان تغییر نام داد و امروزه به نام موزه مردم شناسی یکی از پرجاذبه‌ترین نقاط دیدنی شهر و استان کرمان است و همه ساله در فصول مختلف میزبان گردشگران زیادی از سراسر دنیا است.

این حمام هم مثل همه حمام‌های معروف دیگر قسمت شاه‌نشین داشت که مربوط به افراد رده بالای اجتماع و جایگاه رعیت از روحانیون وتجار جدا بود. در غرفه‌های رختکن حمام فضای مناسبی برای استراحت، کشیدن قلیان و خوردن چای و حتی نماز خواندن وجود داشته است.

این حمام 26 متر طول، 30 متر عرض و حدود 1300 متر مربع زیربنا دارد، که شامل سردر، دالان ورودی، رختکن، هشتی حدفاصل گرمخانه، خزینه، چال حوض، بخش خصوصی و تون است.

فضای داخلی این حمام از قسمت‌های کلی چون سر در ورودی، گرمخانه، نظافت‌خانه، حاکم‌نشین و رختکن تشکیل شده است به طور مثال رختکن این حمام از قسمت‌های مختلفی شامل شش غرفه جداگانه تشکیل شده است که نور هر کدام از سوراخی که توسط معمار در سقف ایجاد شده تامین می‌شود و جالب اینکه نوع نور پردازی به گونه‌ای است که فضای تمام حجره‌ها نور مخصوص به خود را دارد.

قسمت دوم این حمام گرمخانه است که در فضایی هشتی مانند و با پیچ و خم‌های جالب خود مانع از دید عموم و همچنین هدر رفت گرمای درون گرمخانه می‌شود نکته جالب درباره گرمخانه این است که در این قسمت دو سنگ تقریبا قرمز رنگ وجود دارد که حکم ساعت را دارند و با گردش آفتاب زمان طلوع و غروب آفتاب را مشخص می‌کنند.

در دیگر قسمت‌ها نیز معماری‌های جالبی به کار رفته به طور مثال شبکه آب‌رسانی این حمام از نوع لوله‌کشی بوده و از قنات شهر تامین و آب خزینه نیز با آتش زدن بوته‌های بیابانی دیرسوز که دوام بیشتری داشتند گرم می‌شد.

اما یکی از اصلی‌ترین زیبایی‌های این حمام وجود مجسمه‌های مومی با هیبت انسانی در حال انجام فعالیت‌های مختلف است، مجسمه‌هایی در حال نماز، در حین چپق کشیدن و مشورت با هم، در حین کیسه کشیدن دلاک و دیگر اشکالی که در حمام‌های عصر صفویه در بین مردم آن زمان در حمام اتفاق می‌افتاد همگی و همگی در این حمام چشم‌نواز بازدید کنندگان هستند.

حمام گنجعلیخان همچنین آثاری از حاکم عدل گستر صفوی گنجعلیخان را نیز در خود دارد آثاری چون ظروف چای خوری زیبا و دیگر آثار دستی وقت، این حمام تاریخی زیر بنایی حدود 1300متر دارد.

ضرابخانه

از حمام که خارج می‌شویم به ضرابخانه می‌رسیم که تبدیل به موزه سکه شده و سکه‌های ایران ازهمه ادوار از اشکانی و ساسانی تا قاجاریه و پهلوی در آن به معرض نمایش درآمده این بنا در اواسط بازار غربی و در شمال میدان واقع شده و نقشه آن چهار طاقی و به شکل 8 ضلعی و دارای گنبد مرکزی و ایوان‌های جانبی است. طاق‌ها و ایوان‌های ضرابخانه با گچبری‌های زیبایی تزیین گردیده است.

این بنا از آثار اواخر دوره گنجعلیخان و محل ضرب سکه و مسکوکات طلا و و نقره دولتی بوده است، در حال حاضر انواع سکه‌های قدیمی در غرفه‌های آن به نمایش گذاشته شده و یکی از معتبرترین موزه‌های سکه ایران است.

مسجد گنجعلیخان

مسجد در ضلع شرقی و در جوار سرای گنجعلیخان واقع شده است. ورودی آن از طریق طاق‌نماهای میدان است که ساده اجرا شده‌اند. در بدنه داخلی طاق‌نما تزیینات گچبری با طرح گره دیده می‌شود که تماشاگر را به خود جلب می‌کند.

تاریخ احداث مسجد سال 1700 قمری است. نقشه گنبدخانه مربع است که در پاکار تبدیل به 8 و در مرکز گنبد تبدیل به نورگیر 12 ضلعی شده است. تمامی سطح داخلی گنبد با مقرنسکاری و تزیینات مرسوم دوره صفویه تزیین شده است.

آب انبار

در ضلع غربی میدان آب انبار قرار دارد که یک زمانی آب شرب اهالی اینجا و کسبه بازار را تامین می‌کرد و به شربتخانه نیز معروف بود، این بنا دارای سر دری زیبا با تزیینات مربوط به دوره صفویه است. تاریخ احداث آن 1029 قمری است. آب انبار به دستور علیمردان‌خان پسر گنجعلیخان بنا شده و معمار آن استاد عبدا… بوده است.

این آب انبار با دهلیزی طولانی و راه پله به پا آب راه دارد و مخزن آن در این قسمت واقع شده است. این محل یکی از معتبرترین آب انبارهای شهر در عصر خود تلقی می‌شد.

سرای گنجعلیخان

در ضلع شرقی میدان و در محور آن سر در بلند و زیبایی وجود دارد که تاریخ احداث آن سال 1007 قمری و ساختمان این سرا در دو طبقه احداث شده است.

در طبقه زیرین دکاکین و در طبقه بالا حجره‌های تجار ساخته شده‌اند. نمای این سرا دارای کاشیکاری معرق بوده است. طرح‌های مورد استفاده نقوش مرسوم عصر صفویه است که تحت تأثیر هنر نقاشی چین و مغول هستند.

نقشه سرا چهار ایوانی است که در ایوان‌های شرقی و شمالی و جنوبی تزییناتی از نوع گچبری و نقاشی وجود دارد و در دوره‌های بعدی ورودی‌هایی از طرفین شمال و جنوب به داخل آن گشوده‌اند که سرا را به بازارهای اختیاری و نمد مالی متصل می‌نماید.

بازار گنجعلیخان

و البته شیرین‌ترین قسمت میدان به خصوص برای خانم‌ها جایی نیست جز بازار قیصریه، این بازار به انواع سوغات کرمان مزین شده است که شامل صنایع دستی مانند پته و قالی و قالیچه و شیرینی‌های محلی خوشمزه یا همان کلمپه است و البته زیره و خرما و پسته هم که بماند ولی هیچ چیز مثل این ظروف مسی زیبا که بانوان ایرانی برایشان سر و دست می‌شکنند هواخواه ندارد.

این بازار خط مستقیمی است که در دو سوی آن دو دروازه ورودی و خروجی شهر یعنی دروازه ارگ و دروازه مسجد (وکیل) قرار دارد. طول آن حدود 3 کلیومتر و متشکل از کاروانسراها، سراها و تیمچه‌هایی است که همگی در دو راستای عمود بر هم جای گرفته‌اند.

بخشی از بازار بزرگ کرمان در مجاورت مجموعه گنجعلیخان قرار دارد که بازار مسگری و بازار گنجعلیخان از آن جمله‌اند. بازار مسگری در امتداد بازار کلاه مالی در ضلع شمالی و شرقی میدان گنجعلیخان هستند که عناصری مثل ضرابخانه و آب انبار در آن قرار گرفته‌اند.

همچنین بازار جنوبی گنجعلیخان که حمام در اواسط آن قرار دارد و بخشی از بازار بزرگ (راسته بازار) را تشکیل می‌دهد و در امتداد بازار سراج‌ها قرار دارد. در تلاقی بازار غربی و جنوبی در گوشه جنوب غربی، چهار سوق بزرگ شکل گرفته که معماری این فض.ا در نوع خود کم نظیراست.

بخش گردشگری تبیان

برگرفته از ایسنا