قلمرو دین، عرصه سیاست، همپوشانی یا...؟
صرف نظر از تلازم مفهومى دو مقوله دین و سیاست، اصولا توجه به سه بخش اصولى تعالیم اسلام : ایدئولوژى، شریعت و اخلاق، خود مبین این رابطه عمیق، اصولى و جدایى ناپذیر میان آن دو است و با توجه به محتوا و مسائل ماهوى دین و سیاست، جایى براى تردید باقى نمىماند كه در اسلام رابطه دین و سیاست یك رابطه منطقى و ماهوى است و این دو، لازم و ملزوم یكدیگرند و جدایى ناپذیر، و به عبارت دیگر این رابطه به عنوان یك اصل و یك مبناى كلى و زیربنایى در تفكر اسلامى غیر قابل انكار مىباشد.
صورت مسئله و ماهیت این رابطه منطقى را مىتوان به صورتها و شیوههاى مختلف طرح كرد :
1- در عرصه سیاست و قلمرو دین مشتركاتى وجود دارد كه این دو را در هدف و یك سلسله مسائل مهم زندگى اجتماعى، به هم مربوط مىسازد. ولى در عین حال، هركدام از آن دو، ممیزات و ویژگیهاى اختصاصى خود را دارند و به همین دلیل در شرایط خاص ناگزیر از یكدیگر جدا مىشوند . مثلا در شرایط فساد دولت و اقتدار سیاسى حاكم كه راه هر نوع اصلاح و دگرگونى بسته مىشود، دین راه انزوا پیش مىگیرد و پیروانش را به كنارهگیرى از ورطه سیاست فرا مىخواند، چنانكه سیاست و سیاستمداران نیز در شرایط استبداد دینى و فساد اقتدار دینداران، ممكن است كه دین را از صحنه خارج كنند، گرچه خود دیندار هم باشند.
به همین دلیل جمعى در بررسى اندیشههاى سیاسى اسلام، رابطه دین و سیاست را در حد همان مرز مشترك دو مقوله پذیرا هستند و التزام به این رابطه را به صورت مشروط مىپذیرند و جدایى نسبى را اجتناب ناپذیر مىدانند.
به نظر مىرسد كه این گونه برداشت از ارتباط دین و سیاست، از آنجا ناشى مىشود كه اینان دین و سیاست را به مفهوم عینى آن دو لحاظ كردهاند، كه در این صورت مىتوان فرض كرد كه یكى از آن دو یا هردو از مسیر و هدف خود، خارج و دچار تباهى شود. در حالى كه پیش فرض آن است كه در صورت مسئله، دین و سیاست به مفهوم درست آن دو تفسیر شود كه در این صورت فرض جدایى، امكان پذیر نخواهد بود.
2- بخش عظیمى از مسائل دین در قلمرو عملكرد سیاسى، است در حالى كه متقابلا در عرصه سیاست نیز بسیارى از مسائل، مربوط به قلمروهاى دینى است. به عبارت دیگر، چه از بعد نظرى و چه از بعد اجرایى، هر كدام از آن دو ناگزیر به قلمرو دیگرى كشیده مىشود و بدین جهت سیاست، دین را مىطلبد و دین نیز سیاست را.
در این برداشت نیز مىتوان مناقشه كرد. چه قلمرو دین با جامعیتى كه دارد، همواره همه عرصههاى سیاست را فرا مىگیرد و هیچ نظر یا عمل سیاسى نیست كه دین در آن نظر یا عملى را عرضه نكند، حتى در مواردى كه نص شرعى وجود ندارد (یعنى در قلمرو مباحات كه دین در آنجا الزامى ندارد) دین، انسان را مكلف به عمل به مقتضاى عقل نموده است و مىتوان گفت كه این موارد نیز از قلمرو دین جدا نیست.
3- برخى نیز رابطه دین و سیاست را این گونه تفسیر مىكنند كه در یك جامعه دینى خواه ناخواه همه چیز و از آن جمله سیاست نیز دینى مىشود، و این نوع تلازم یك امر طبیعى و نوعى جبر است. هنگامى كه مردم در یك جامعه سیاسى دیندار هستند، سیاست هم دینى مىشود و این خصیصه، مدام كه مردم ملتزم به دیانتند، اجتناب ناپذیر است، و براى جدا كردن سیاست از دین، باید ابتدا مردم را از دین جدا نمود، و آن گاه كه جامعه بى دین شد، سیاست هم غیر دینى مىشود.
بىگمان چنین تفسیرى از رابطه دین و سیاست، به معنى ارتباط ماهوى میان آن دو نمىتواند باشد و این رابطه بیشتر به راه و رسم دیندارى جامعه، بستگى خواهد داشت تا مقتضاى خود دین، به طورى كه اگر فرض كنیم كه جامعه دیندار نخواست دین را در سیاست دخالت دهد، سیاست در این صورت غیر دینى خواهد شد. همچنین اگر چنین فرضى امكان پذیر باشد كه جامعه بى دین بخواهد به دین عمل كند، سیاست دینى خواهد بود. به تعبیر روشنتر با چنین تفسیرى، در حقیقت، این دین و سیاست نیست كه متلازمند، بلكه این اراده مردم است كه جهت سیاست را تعیین مىكند .
براى توجیه این نظر و تفسیر باید نكتهاى را بر آن افزود كه اگر میان دین و سیاست تلازم ماهوى وجود نداشت و دین، سیاست را به دنبال نمىكشید، هرگز دیندار بر آن نمىشد كه سیاستش دینى باشد. اگر دیندارى جامعه، سیاست را دینى مىكند، به خاطر آن است كه دین چنین اقتضایى را دارد و دیندار و جامعه دینى از آن گریزى ندارد.
منبع:
كتاب: مبانى اندیشه سیاسى در اسلام - نویسنده: عباسعلى عمید زنجانى
لینک مطالب مرتبط:
علوم اجتماعی و پیوندهای آن با علوم شرعی
دانش اسلامی؛ نگاهی متفاوت، چالشی نو...
