الگویی برای زنان و مردان مسلمان جهانگرد
در قرآن آیات متعددی پیرامون سیر و سفر زنان و اهمیت آن آمده است. به طور کلی سفرهای علمی که مورد تأکید اسلام است هر دو جنس زنان و مردان را شامل میشود، هر چند که برخی از مذاهب فقهی اسلامی بر لزوم همراهی محرم در سفر سخن گفتهاند، دانشمندان شیعه آن را لازم نمیدانند. در ایام عید نوروز که فرصت مسافرت بیش از سایر زمانها فراهم است و با در نظر گرفتن جایگاه والای سیر و سفر در اسلام، ممکن است این سۆال در ذهن ایجاد شود که این تأکیدات زنان را نیز دربرمیگیرد و یا تنها مخصوص مردان است؟! در این مجال به بررسی این موضوع در جهت یافتن پاسخ آن میپردازیم.
قرآن و سیر و سفر زنان
آیات چندی در قرآن درباره سیر و سفر زنان سخن گفته است که میتوان آنها را به پنج دسته ذیل تقسیم نمود:
1ـ در پارهای از آیات مسلمانان با اهداف ویژهای به سیر سفر در روی زمین فراخوانده شدهاند: «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ سُنَنٌ فَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا كَیْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبینَ*هذا بَیانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقینَ»؛ «قطعاً پیش از شما سنّتهایى [بوده و] سپرى شده است. پس، در زمین بگردید و بنگرید كه فرجام تكذیبكنندگان چگونه بوده است؟*این [قرآن] براى مردم، بیانى، و براى پرهیزگاران رهنمود و اندرزى است.»(آل عمران/137 و 138)
قرآن مجید دورانهاى گذشته را با زمان حاضر و زمان حاضر را با تاریخ گذشته پیوند میدهد، و پیوند فكرى و فرهنگى نسل حاضر را با گذشتگان براى درك حقایق لازم و ضرورى میداند، زیرا از ارتباط و گره خوردن این دو زمان (گذشته و حاضر) وظیفه و مسئولیت آیندگان روشن مىشود.
خداوند سنتهایى در اقوام گذشته داشته كه این سنن هرگز جنبه اختصاصى ندارد و به صورت یك سلسله قوانین حیاتى درباره همگان، اجرا مىشود. در این سنن پیشرفت و تعالى افراد با ایمان و مجاهد و متحد و بیدار پیشبینى شده، و شكست و نابودى ملتهاى پراكنده و بىایمان و آلوده به گناه نیز پیشبینى گردیده كه در تاریخ بشریت ثبت است.
آرى تاریخ براى هر قومى اهمیت حیاتى دارد، تاریخ خصوصیات اخلاقى و كارهاى نیك و بد و تفكرات گذشتگان را براى ما بازگو مىكند، و علل سقوط و سعادت، كامیابى و ناكامى جامعهها را در اعصار و قرون مختلف نشان مىدهد، و در حقیقت تاریخ گذشتگان آینه زندگى روحى و معنوى جامعههاى بشرى و هشدارى است براى آیندگان.
از این جهت قرآن مجید به مسلمانان دستور مىدهد بروید در روى زمین بگردید و در آثار پیشینیان و ملتهاى گذشته و زمامداران و فراعنه گردنكش و جبار دقت كنید، و بنگرید پایان كار آنها كه كافر شدند، و پیامبران خدا را تكذیب كردند و بنیان ظلم و فساد را در زمین گذاردند، چگونه بود؟ و سرانجام كار آنها به كجا رسید؟!
آثار گذشتگان، حوادث پنددهندهاى براى آیندگان است و مردم مىتوانند با بهرهبردارى از آنها از مسیر حیات و زندگى صحیح آگاه شوند.
2ـ در بسیاری از آیات کافران و مشرکان نکوهش شدهاند که چرا برای عبرتآموزی به سیر و سفر نپرداختهاند: «قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا كَیْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبینَ»؛ بگو: در زمین بگردید، آن گاه بنگرید كه فرجام تكذیبكنندگان چگونه بوده است؟» (انعام/11)
زن و مرد در قرآن به عنوان انسان مورد خطاب قرار گرفتهاند و هر کجا در قرآن امر به سیر و سفر شده به همه انسانها امر شده به این نتیجه میرسیم که خداوند در قرآن در خصوص گردشگری و سیر و سفر زنان نه تنها موانعی ایجاد نکرده و محدودیتی در مقایسه با مردان قرار نداده است بلکه به عنوان یک امر مهم آن را مورد تأکید قرار داده و خداوند همه انسانها را به عبرت گرفتن امر نموده است، برخی از عبرتها در سفر است از جمله آنچه در آیات 137 آل عمران، 11 انعام، 36 نحل، 69 نمل و 20 عنکبوت
3ـ در شماری از آیات سهمی از زکات به (ابن سبیل) اختصاص داده شده است یعنی کسانی که به سفر رفتهاند و پولی برای بازگشت به خانه و وطن خود ندارند. همانگونه که زکات بر زن و مرد واجب است، زن و مردی نیز که در راه مانده باشند میتوانند از این سهم استفاده کنند: «إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساكینِ وَ الْعامِلینَ عَلَیْها وَ الْمُۆَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمینَ وَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السَّبیلِ فَریضَةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَكیمٌ»؛ «صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان و متصدّیان [گردآورى و پخش] آن، و كسانى كه دلشان به دست آورده مىشود، و در [راه آزادى] بردگان، و وامداران، و در راه خدا، و به در راه مانده، اختصاص دارد. [این] به عنوان فریضه از جانب خداست، و خدا داناى حكیم است». (توبه/60)
4ـ قرآن در برخی آیات از زنان مۆمن به عنوان «سائحات» و از مردان به «سائحین» یاد کرده است: «التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الْمُۆْمِنینَ»؛[آن مۆمنان،] همان توبهكنندگان، پرستندگان، سپاسگزاران، سائحان، ركوعكنندگان، سجده كنندگان، وادارندگان به كارهاى پسندیده، بازدارندگان از كارهاى ناپسند و پاسداران مقرّرات خدایند. و مۆمنان را بشارت ده». (توبه/112)
«عَسى رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَكُنَّ أَنْ یُبْدِلَهُ أَزْواجاً خَیْراً مِنْكُنَّ مُسْلِماتٍ مُۆْمِناتٍ قانِتاتٍ تائِباتٍ عابِداتٍ سائِحاتٍ ثَیِّباتٍ وَ أَبْكاراً»؛ «اگر پیامبر، شما را طلاق گوید، امید است پروردگارش همسرانى بهتر از شما: مسلمان، مۆمن، فرمانبر، توبهكار، عابد، روزهدار، بیوه و دوشیزه به او عوض دهد». (تحریم/5)
«سائح» در اصل از ماده «سیح» و «سیاحت» به معنى جریان و استمرار گرفته شده است. در اینكه منظور از «سائح» در آیه فوق چه نوع سیاحت و جریان و استمرارى است در میان مفسران گفتگو است:
ـ بعضى سیر در میان كانونهاى عبادت گرفتهاند.
ـ بعضى دیگر به معنى روزه دار گرفتهاند، زیرا روزه یك كار مستمر در سراسر روز است.
ـ بعضى دیگر از مفسران سیاحت را به معنى سیر و گردش در روى زمین و مشاهده آثار عظمت خدا و شناخت جوامع بشرى و آشنایى به عادات و رسوم و علوم و دانشهاى اقوام كه اندیشه انسان را زنده و فكر او را پخته مىسازد، دانستهاند.
قرآن مجید به مسلمانان دستور مىدهد بروید در روى زمین بگردید و در آثار پیشینیان و ملتهاى گذشته و زمامداران و فراعنه گردنكش و جبار دقت كنید، و بنگرید پایان كار آنها كه كافر شدند، و پیامبران خدا را تكذیب كردند و بنیان ظلم و فساد را در زمین گذاردند، چگونه بود؟ و سرانجام كار آنها به كجا رسید؟!
ـ بعضى دیگر از مفسران سیاحت را به معنى سیر و حركت به سوى میدان جهاد و مبارزه با دشمن مىدانند.
ـ و سرانجام بعضى آن را به معنى سیر عقل و فكر در مسائل مختلف مربوط به جهان هستى، و عوامل سعادت و پیروزى، و اسباب شكست و ناكامى دانستهاند.
تمام این معانى، كاملا ممكن است، زیرا همه این مفاهیم در مفهوم سیر و سیاحت جمع است.
5ـ در شماری از آیات نمونهای از انسانهایی که در زمین به سیر و سفر پرداختهاند آمده است که میتواند الگویی برای زنان و مردان مسلمان جهانگرد باشد. مانند آیات مربوط به داستان ابراهیم (علیه السلام)
به طور کلی زن و مرد در قرآن به عنوان انسان مورد خطاب قرار گرفتهاند و هر کجا در قرآن امر به سیر و سفر شده به همه انسانها امر شده به این نتیجه میرسیم که خداوند در قرآن در خصوص گردشگری و سیر و سفر زنان نه تنها موانعی ایجاد نکرده و محدودیتی در مقایسه با مردان قرار نداده است بلکه به عنوان یک امر مهم آن را مورد تأکید قرار داده و خداوند همه انسانها را به عبرت گرفتن امر نموده است، برخی از عبرتها در سفر است از جمله آنچه در آیات 137 آل عمران، 11 انعام، 36 نحل، 69 نمل و 20 عنکبوت.
با دقت در این آیات پی خواهیم برد که زندگی بشر بدون سیر و سفر از نگاه قرآن ناقص است با این تفاسیر گردشگری لازمه تکامل وجود زن به عنوان انسان است، از این روی خداوند در قرآن نه تنها زنان را از گردشگری و سیر و سفر منع نکرده است بلکه به عنوان انسان به آنها در این خصوص امر شده است که سیر و سفر برای تحقیق و عبرت و شناخت امری ضروری است.
فرآوری: زینب مجلسی راد
بخش قرآن تبیان
منابع:
مقاله سیر و سفر زنان از منظر قرآن و روایات، مرتضی رحیمی و زهرا موسوی سادات.
تفسیر نمونه، تفسیر نمونه، ج3، ص 102؛ ج 8، ص151 و 152.