رعایت حقوق حیوانات در نهج البلاغه

حیوانات نقش مهمی در زندگی بشر ایفا می کنند چه از جهت استفاده از وجود آنان برای مصرف غذایی و چه استفاده برای حمل و نقل و پوشاک ، و چه از جهت تفکر و تدبر در خلقت آنان و پی بردن به قدرت لایزال پروردگارمان،

بنابراین جا دارد که حقوق آن ها را شناخته و رعایت کنیم ،در دین عزیز ما و سخن ائمه اطهار سفارشات زیادی در مورد آن ها شده است ،که در این جا به برخی از آنان که در کلام نورانی امام علی علیه السلام آمده است را برای شما عزیزان نقل می کنیم .

حضرت علی (علیه السلام) در نامه ای به یکی از کارگزاران مسئول گرفتن زکات، ضمن تأکید بر رعایت حقوق انسان ها، به چگونگی رعایت حقوق حیوانات می پردازد:

الف) تنظیم شیوه ی ورود به میان حیوانات: حضرت در این باره تأکید می کند مانند کسی که بر رمه و حیوانات چیرگی و تسلط و قصد آزار و اذیت آنها را دارد بر آنها وارد نشو: «فَإِن کَانَت لَهُ ماشیه او ابل فلا تدخلها الا باذنه، فانَّ اکثرها له، فإذا اتیتها فلا تدخلها دخول متسلط علیه و لا عنیف به، و لا تنفرنَّ بهیمهً وَلاَ تُفزعنَّها...»(1)

ب) پرهیز از جدایی افکندن میان حیوانات و نوزادانشان: امام در همین نامه به کارگزار خود سفارش می فرماید چنانچه مودیان زکات تمایل داشتند زکات شتر و گوسفندان را بپردازند، این گونه عمل کنید: «میان ماده شتر و بچه ی شیرخوارش جدایی نیفکن، و ماده را چندان ندوشان که شیرش اندک مانَد و به بچه اش زیان رساند».(2)

ج) عدالت در رفتار با حیوانات: حضرت در این خصوص می فرماید چنانچه از حیوان به عنوان مرکب استفاده شد، نباید آن را خسته کرد. امام (علیه السلام) در ادامه بر رعایت عدالت میان حیوانات نیز تأکید می کند: «میان آن شتر مرکوب و سایر شتران عدالت را برقرار ساز و شتر خسته را آسوده گردان و آن را که کمتر آسیب دیده یا از رفتن ناتوان گردیده آرام ران».(3)

همچنین بر تغذیه حیوانات و سیراب کردن و استراحت دادن به آنها نیز سفارش اکید می کند: «ولیوردها ما تمرَّ به من الغدُرِ، و لا یعدل بها عن نبتِ ا لارض جوادِّ الطرقِ، ولیروحها فی الساعات، ولیمهلها عند النطاف و الاعشاب، حتَّی تاتینا بإذن الله بدِّناً منقیات، غیر متعبات و لا مجهودات، لنقسمَهَا علی کتاب الله وسنَّهِ نبیِّه علیه السلام».

به نظر می رسد امام بر رعایت حقوق حیواناتی که به منزله ی زکات در دست کارگزارش قرار دارند، تأکید و اهتمام بیشتری دارند؛ زیرا این نوع حیوانات، اسیر آن کارگزارند و مال دیگران هستند، نه مال آن کارگزار، بنابراین، امام بیم آن داشته است چه بسا که کارگزار به سیری و گرسنگی و چاقی و لاغری آنها توجه نداشته باشد و به آن اهمیت ندهد. از این روی، امام (علیه السلام) بر رعایت حقوق حیواناتی که در دست غیرمالکان آنها هستند و سود مستقیمی برای نگهداری کنندگان ندارد، حساسیت بیشتری نشان می دهد. نکته ی قابل توجه اینکه حضرت، حفظ و رعایت حقوق حیوانات را به نظام دینی و الهی نسبت می دهد و برای این کار اجر و مزد اخروی و معنوی قائل می شوند: «فَإِنَّ ذلکَ اعظمُ لاجرِکَ، واقربُ لِرشدِکَ، إِن شاءَ اللهُ».(4)

امیرالمۆمنین (علیه السلام) به حیوانات بیمار و شکسته پا و پیر و فرسوده نیز توجه دارد و از گرفتن آنها بجای زکات نهی می کند: زیرا این کار مستلزم حرکت دادن و طی راه های طولانی است و بی تردید چنین حیواناتی در راه اذیت خواهند شد: (5) «ولا تاخذَنَّ عوداً، وَلاَ هَرِمَهً، وَلا مَکسُورهً، وَلاَ مَهلُوسَهً، وَلاَ ذَاتَ عَوَار».(6) امام علی (علیه السلام) به کارگزارش تأکید می کند که حیوانات را به فردی خیرخواه و مهربان و درستکار و امین بسپارد تا آنها را آزار ندهد: «و بر آن مگمار جز خیرخواهی مهربان، و درستکاری نگاهبان که نه بر آنان درشتی کند و زیان شان رساند و نه مانده شان سازد و نه خسته شان گرداند».(7) حقوق حیوانات و عدالت نسبت به آنها در سیره ی علوی تا آنجا مورد تأکید و سفارش است و اهمیت دارد که حضرت در مقابل تمام هستی و اقلیم هفتگانه، حاضر به گرفتن پوست جویی از دهان مورچه ای به ظلم و ناروا نیست: «واللهِ لو اعطیتُ الاقالیم السّبعهَ بَمَا تحتَ افلاکِهَا، عَلَی ان أعصِِیَ اللهَ فی نمله اسلبها جلبَ شعیرة ما فعلتهُ...»(8)

حضرت امیر (علیه السلام) سفارش می کند که پس از شهادت ایشان، بیشتر از یک ضربه را بر ابن ملجم نزنید و او را مُثله نکنید و سپس با اشاره به سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مثله کردن را حتی نسبت به سگ هم نهی می کند: «انظُرُوا اذا انا متُّ من ضربته هذه، فاضربوه ضربه بضربه، ولا یمثل بالرجل، فانِّی سمعتُ رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) یقُولُ: «إیاکُم و المثلهً وَلَو بلاکلب العقورِ»(22)

در حدیثی از حضرت امیر درباره ی ذبح گوسفند چنین آمده است: «گوسفند را نزد گوسفند و شتر را نزد شتر ذبح مکن؛ در حالی که آن دیگری به او می نگرد»؛ (9) یعنی احساسات حیوانات را نیز باید در نظر گرفت. در جای دیگر نیز بر نگهداری از حیوانات، به ویژه گوسفند تأکید می فرماید: «بهترین چیزی که انسان در خانه برای خانواده ی خود تهیه می کند، گوسفند است. هر کس در منزل خود گوسفندی داشته باشد، در هر روز فرشتگان خدا دو بار او را تقدیس می کنند».(10) 

پی نوشت ها :‌

1.نهج البلاغه، نامه 25، ترجمه سید جعفر شهیدی، ص 287.

2.همان، نامه 25 ص 287.

3.همان، نامه 25 ص 287.

4.همان.

5.ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج 8، ص 153.

6.نهج البلاغه، نامه 25، گردآوری محمد بن حسین شریف الرضیّ، ترجمه سید جعفر شهیدی، ص 287.

7.همان، نامه 25، ص 287.

8.همان، خطبه 223.

9.همان، نامه 47، ص 268.

10.محمدباقر بن محمد تقی مجلسی، بحارالانوار، ج 14، ص 686.

منبع: سامانه نشریات مۆسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)