پای مکتب تربیتی سبط اکبر
انسان موجودی ترقی خواه و دارای استعداد كمال است و برای سیر تكاملی خویش لازم است با پیروی از یك روش تربیتی قوی و كامل تلاش نماید و در كنار پرورش جسم در تعالی روح خود و فرزندانش نیز كوشا باشد و گرنه ماهیت انسانی اش را از دست خواهد داد.
امام حسن مجتبی علیه السلام در مورد اهمیت تربیت معنوی و روحی میفرماید:
«عجبت لمن یتفكّر فی مأكوله كیف لایتفكّر فی معقوله فیجنّب بطنه مایۆذیه و یودع صدره ما یردیه؛ تعجب میكنم از فردی كه در غذای جسمانی خود فكر میكند (كه سالم و بهداشتی و پاكیزه باشد) اما در غذای روح و جان خویش نمیاندیشد».
در نتیجه شكم خود را از غذاهای زیانبخش حفظ میكند ولی برایش اهمیتی ندارد كه افكار پلید و ناپسند در روان او وارد شده و وجودش را در معرض افكار پست و انحرافی قرار دهند.
نقش های کلیدی در تربیت
از منظر امام حسن مجتبی علیه السلام پدر و مادر در شكلگیری شخصیت فرزندان اساسیترین نقش را دارند به این جهت آن حضرت به مردی كه در مورد خواستگاران دخترش از آن حضرت نظرخواهی میكرد، به نقش پدر آینده و مدیر خانواده اشاره كرده و فرمود:
«زوّجها من رجلٍ تقّیٍ فانّه ان احبّها اكرمها و ان ابغضها لم یظلمها؛(1) برای همسری دخترت مردی با تقوا و مۆمن برگزین، زیرا اگر او دختر ترا دوست بدارد وی را احترام خواهد كرد و اگر خوشایند او نباشد به وی ظلم نمیكند.»
همچنین آن گرامی به اهمّیت نقش مادر پرداخته و هنگامی كه با معاویه مناظره میكرد در مورد یكی از علل انحراف معاویه از محور حق و انحطاط اخلاقی وی از نقش مادرش هند یاد كرده و گفت:
«معاویه! چون مادر تو «هند» است و مادر بزرگت «نثیله» میباشد و تو در دامن چنین زنان فرومایه و پست پرورش یافتهای این گونه اعمال زشت از تو سر میزند و سعادت ما اهل بیت پیامبر در اثر تربیت در دامن مادرانی پاك و پارسا همچون خدیجه و فاطمه میباشد.»(2)
حلم و بردباری مربیان در ارتباط با متربیان حساسیت خاصی دارد. زیرا نوجوانان و كودكان در اثر بازیگوشی و شیطنت ممكن است دچار خطاها و لغزشهائی شوند و موجبات ناراحتی بزرگترها را فراهم آورند امّا استفاده از این شیوه مربیان را بیشتر یاری خواهد كرد. و طعم شیرین مدارا و گذشت را در آینده نزدیك خواهند چشید
بدون تردید بعد از خانواده مهمترین عاملی كه در خلق و خوی فرزندان تأثیر میگذارد رفقا و دوستان وی هستند. حضرت امام مجتبی علیه السلام در تربیت فرزندان خویش به نقش مهم رفیق توجه داشته و به داشتن دوستانی سالم عنایت ویژه مبذول كرده است. آن حضرت به فرزندش سفارش میكند كه:
«فرزندم! با هیچ كس دوستی مكن مگر این كه از رفت و آمد (ویژگیهای روحی، اخلاقی و رفتاری) وی آگاه گردی، هنگامی كه دقیقاً بررسی و تحقیق نمودی و معاشرت و دوستی با او را برگزیدی، آن گاه با او بر اساس گذشت و چشم پوشی از لغزشها و یاری كردن در سختیها همراه باش!»(3)
نمونه ای از رفتار تربیتی امام
حلم و بردباری مربیان در ارتباط با متربیان حساسیت خاصی دارد. زیرا نوجوانان و كودكان در اثر بازیگوشی و شیطنت ممكن است دچار خطاها و لغزشهائی شوند و موجبات ناراحتی بزرگترها را فراهم آورند امّا استفاده از این شیوه مربیان را بیشتر یاری خواهد كرد. و طعم شیرین مدارا و گذشت را در آینده نزدیك خواهند چشید. این شیوه را در رفتار امام حسن علیه السلام به نظاره مینشینیم.
روزی امام حسن مجتبی علیه السلام سوار بر مركب خویش، در یكی از معابر مدینه عبور میكرد. با مردی از اهل شام مواجه شد. آن مرد شامی تا حضرت را شناخت بیدرنگ به لعن و نفرین امام پرداخته و سخنان ناشایستی را نثار امام كرد. حضرت امام مجتبی علیه السلام در همان حال با كمال خونسردی و بردباری تمام سخنان زشت و دشنامهای ناروای او را با سكوت و صبر تحمّل كرد و خشم خود را فرو میبرد. تا این كه مرد شامی عقده دل را خالی كرده و خاموش شد. در آن لحظه پیشوای دوم شیعیان با سلام بر آن مرد، سكوت آن چند لحظه خاموشی را شكسته و با لبخندی ملیح كه حاكی از صفای دل آن جناب بود و در حالی كه مهر و عاطفه و محبت در چشمان نافذ و سیمای نورانیاش موج میزد لب به سخن گشوده و به آرامی فرمود:
بدون تردید بعد از خانواده مهمترین عاملی كه در خلق و خوی فرزندان تأثیر میگذارد رفقا و دوستان وی هستند. حضرت امام مجتبی علیه السلام در تربیت فرزندان خویش به نقش مهم رفیق توجه داشته و به داشتن دوستانی سالم عنایت ویژه مبذول كرده است
«ای مرد! گمان میكنم كه در این شهر غریب باشی و شاید هم مرا به اشتباه گرفتهای؟ حالا اگر از ما رضایت بطلبی از تو راضی میشویم و اگر چیزی از ما بخواهی، به تو میبخشیم، اگر راه گم كردهای؛ راهنماییت میكنیم، اگر گرسنهای تو را سیر مینمائیم، اگر لباس نداری تو را میپوشانیم، اگر نیازمندی؛ تو را غنی میكنیم، اگر از جائی رانده شده یا فراری هستی تو را پناه میدهیم اگر خواستهای داری بر میآوریم، اگر توشه سفرت را پیش ما آوری و مهمان ما باشی برای تو بهتر است و تا هنگام رفتن از تو پذیرائی میكنیم. چون كه خانه ما وسیع و امكانات مهمان نوازیمان فراهم است».
آن مرد وقتی با این برخورد كریمانه حضرت مواجه شد و سخنان شیوا و دلنشین آن بزرگوار را شنید، آرام آرام احساس كرد كه ناراحتی خاصی در درون وجدانش او را میآزارد. آثار شرم و حیا بر صورتش ظاهر شده و پیش از آن كه سخنی بگوید، اشك ندامت بر گونههایش لغزید و با لحنی خاضعانه و مۆدبانه عرضه داشت: شهادت میدهم كه تو خلیفه خداوند بر روی زمین هستی، خداوند داناتر است كه رسالتش را در كدام خانواده قرار دهد: اللّه اعلم حیث یجعل رسالته؛ تا این لحظه شما و پدرتان منفورترین خلق خدا نزد من بودید و اكنون شما را محبوبترین فرد روی زمین میدانم. آن گاه به همراه امام حسن علیه السلام راهی خانه آن حضرت شد و تا روزی كه در مدینه بود در مهمانسرای حضرت پذیرائی میشد. بعد از آن واقعه در ردیف دوستان و ارادتمندان خاص اهلبیت علیهم السلام قرار گرفت.(4)
پی نوشتها:
1. مكارم الاخلاق، ص 233.
2. احتجاج طبرسی، ج 1، ص 282.
3. تحف العقول، ص 233.
4. مناقب، ج 3، ص 19.
فرآوری: فاطمه زین الدینی
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
منابع:
امام حسن علیه السلام و آموزه های تربیتی، عبدالكریم پاكنیا.
مجله پاسدار اسلام ، شماره 279و280.