حرف اضافه (2)

اهداف یادگیری:

• آشنایی با حروف اضافه ی ساده و کارکردهای آن
• اشنایی با حرف اضافه ی مرکب

در طرح درس گذشته با حرف اضافه ی ساده و حروف « از» و « با» به عنوان مصادیقی از این حرف اضافه آشنا شدیم. اکنون در این طرح قصد داریم مصادیق دیگر آن را فرا گیریم.

بر :

حرف اضافه ی « بر » بر مفاهیم و روابط دستوری خاصی به شرح زیر اشاره می کند:

الف) ادات در گروه فعلی، با مفهوم قید « روی سطح یا بالای چیزی »:

پرنده های زیادی بر شاخه های درختان نشسته بودند؛ « بر شاخه های درختان »   ادات در گروه فعلی.

ب) متمم فعل رابط، با مفهوم « وظیفه یا الزام »:

بر ما است که به نیازمندان کمک کنیم؛ « بر ما »  متمم گروه فعلی.

بدون :

حرف اضافه ی « بدون » از لحاظ اشاره به روابط دستوری و مفاهیم با حرف اضافه ی « بی » یکسان است.

برای:

حرف اضافه ی « برای » به روابط دستوری و مفاهیم خاصی به شرح زیر اشاره می کند:

الف) ادات در گروه فعلی با مفهوم قید « منظور و هدف »:

دانشجویان برای نوشتن مقاله کتاب های زیادی می خوانند؛ « برای نوشتن مقاله ».

ب) ادات در گروه فعلی با مفهوم « تعلق و یا در اختیار داشتن »:

همین خانه برای من کافی است.

پ) ادات در گروه فعلی با مفهوم « به خاطر » :

معمولا والدین برای آینده ی فرزندان خود نگران هستند.

بی:

حرف اضافه ی « بی » به رابطه ی دستوری ادات و با مفهوم « نبودن چیزی یا حالتی » اشاره می کند:

بی ابزار مناسب نمی توان کار کرد؛ « بی ابزار مناسب ».

به:

حرف اضافه ی « به » به روابط دستوری و مفاهیم خاصی به شرح زیر اشاره می کند:

الف) وابسته ی حرف اضافه ای در گروه اسمی با مفهوم « زمان »:

کمک به موقع « به موقع »  وابسته ی حرف اضافه ای.

ب) متمم در گروه اسمی با صورت خاص تکرار اسم، با مفهوم « ترتیب » و رابطه ی دستوری قید :

دانشجویان یک به یک مقاله ی خود را خواندند؛ « به یک » در گروه اسمی « یک به یک ».

پ) متمم در گروه اسمی با صورت خاص تکرار اسم، با مفهوم « تدریج » و رابطه ی دستوری قید تدریج:

زبان آموزان گام به گام در یادگیری زبان پیشرفت می کنند؛ « به گام » در گروه اسمی « گام به گام ».

ت ) متمم در گروه اسمی با صورت خاص تکرار اسم ، با مفهوم « گستردگی » و رابطه ی دستوری قید:

سربازان قدم به قدم ایستاده بودند؛ « به قدم » در « قدم به قدم ».

ث) متمم در گروه اسمی با صورت خاص تکرار اسم با مفهوم « دقت »:

همه ی نامه را کلمه به کلمه بخوان؛ « به کلمه » در « کلمه به کلمه» .

ج) متمم در گروه اسمی با صورت خاص تکرار اسم،با مفهوم « در برابر »، « در عوض »:

خانه اش را کلید به کلید عوض کرد؛ « به کلید » در « کلید به کلید ».

د) ادات در گروه فعلی با رابطه ی دستوری « قید مقصد »:

به کتابخانه رفتند؛ « به کتابخانه».

هـ ) متمم در گروه صفتی:

راضی به رضای خدا؛ « به رضای خدا ».

ابهام در معنی برخی حروف اضافه

چنان که در ملاحظات و نمونه های بالا مشاهده می شود، هر حرف اضافه به مفهوم و یا مفاهیم مشخصی اشاره می کند؛ با این حال ممکن است در برخی موارد تعیین معنی دقیق برخی حروف اضافه به تحلیل معنایی بیش تر بافتی که در آن به کار رفته اند وابسته باشد.

علاوه بر این ممکن است برخی حروف اضافه در برخی کاربردها به معانی چندگانه ای اشاره کنند؛ مثلا در جمله ی نمونه ی زیر به نظر می رسد که حرف اضافه ی « به » به معانی « مقدار و اندازه » و نیز « نتیجه و حاصل » اشاره می کند:

• شرف انسان به دانش و ایمان اوست.

حروف اضافه ی مرکب

علاوه بر حروف اضافه ی ساده، حروف اضافه ی مرکب نیز به صورت های خاص به کار می روند. حروف اضافه ی مرکب بر حسب واژه های سازنده ی آن ها در دو دسته قرار می گیرند:

از پیش، از روی، از کنار، بر بالای، بر روی، به دنبال، به جز، به روی، به کنار، تا به، تانزدیک، در کنار، درپشت، در پیش، در جلو، در میان، غیر از.

از جهت، از لحاظ، با وجود، بر پایه، برحسب، به پیش، به توسط، به داخل، به سوی، به طرف، به دست، به جای، به سبب، به علت، به نسبت، در برابر، در عوض، درباره، در برابر، در مقابل.

ممکن است در برخی موارد حرف اضافه ی آغازین در برخی حروف اضافه ی مرکب دسته ی ( الف) و ( ب) ظاهر نشود؛ در این گونه موارد تنها جزء باقی مانده نقش و مفهوم حرف اضافه ی مرکب را داراست. به مثال های زیر دقت کنید:

الف) به دنبال دنبال / به جز  جز / به روی روی/ به کنار   کنار/ در برابر  برابر/ در پشت  پشت/ در پیش   پیش/ در جلوی   جلوی

ب) برحسب  حسب / به توسط   توسط / به سوی   سوی / به طرف  طرف/ در عوض  عوض

مرکز یادگیری سایت تبیان

تهیه: فاطمه شیرزاده - تنظیم: داودی