توصیف در مثنوی خلد برین

نامش کمال الدین که بعضی شمس الدین محمد نامیده اند. وی در خانواده ای روستایی در بافق از توابع یزد به دنیا آمد.بعد ها به همراه برادرش ترک وطن کرد. مدتی در کاشان و بعدها در یزد اقامت نمود و تا پایان عمر در همین شهر بماند . مزار پاک وی در کوی پیر برج زیارتگاه ادب دوستان گردید.اگر چه مزارش مورد آسیب قرار گرفت و بقایای جسدش در گلخن حمام جای گرفت .

در مثنوی خلد برین هدف وحشی پند و اندرز است و  بسیار زیبا از انواع توصیف بهره گرفته است .

زبان توصیف وحشی ، زبانی ساده و عاری از هر گونه تکلف و پیچیدگی است اما در عین حال زیبا و کامل بیان شده است این منظومه از شش روضه تشکیل شده و در هر روضه وحشی به موضوعی پرداخته است . در روضه اول حکایت گوشه نشین و فضول است ، وحشی داستان را با توصیفی ساده آغاز نموده است :

اهل دلی ترک جهان کرده بود                              زاهل جهان روی نهان کرده بود

رفته و در زاویه ای ساخته                                  وز همه آن زاویه پرداخته

آمده سیر از تک و پوی همه                               بسته در خانه به روی همه

مجلسی او دل آگاه او                                      همدم او آه سحرگاه او

ساخته چون جغد به ویرانه ای                           دم به دمش خود به خود افسانه ای

همان گونه که در قبل نیز اشاره شد وحشی کلیه احوال ، خصوصیات و رفتار مرد گوشه نشین را به سادگی به تصویر کشیده و آن را به خواننده معرفی می کند .

اما در روضه دوم داستان درویش و دختر پادشاه ، وحشی توصیف را با تشبیه همراه نموده و در آغاز داستان جزء  به جزءبه توصیف دختر پادشاه و تشبیه پرداخته است :

زلف کجش حلقه کش گوش ماه                                         چشم غزال از پی چشمش سیاه

خال رخش داغ دل آفتاب                                                 غالیه اش پرده در مشک ناب

طره که در پای خود انداخته                                              دام ره کبک دری ساخته

بعد از آن به توصیفی تشبیهی اندر حال درویش از دیدار دختر پادشاه سخن می گوید :

تیر جگر دوزی از آن غمزه جست                              بر جگرش آمد و تا پر نشست

تیر که از سخت کمانی بود                                      رخنه گر خانه ی جانی بود

داشت زتیرش جگری دردناک                                   آه کشیدی و تپیدی به خاک

مضطر از آن درد نهانی که داشت                              جان به لب از آفت جانی که داشت

و این توصیف ادامه می یابد به طوری که قسمتی از روایت داستان با توصیف وحشی صورت می پذیرد .

در همین روضه وحشی با استفاده از عنصر توصیف تصویری زیبا در برابر خواننده مجسم می کند :

پر زگهر ساخته کف چون صدف                        بر لب دریا گهر افشان ز کف

بسکه فشاندند بر آن عرصه در                           دامن صحرا زگهر گشت پر

گویی وحشی یک پرده زیبا از طبیعت را در ذهن خواننده نقاشی می کند

اما در روضه سوم که داستان سخن پرداز و والی است . در این داستان وحشی از شیوه ی توصیف روایی استفاده نموده و به بیان داستان پرداخته است . توصیف شاعر در بند کشیده شده و یافتن راه چاره که وحشی آن را با به کار بردن توصیف روایی همراه نموده بسیار موثر و به جا افتاده است :

گر چه شب نیستیش در رسید                             شب به میان آمد و بازش خرید

صبح کزین مشعل گیتی فروز                             شعله کشد ، شعله ی آفاق سوز

تیز کنند آتش خرمن فروش                              دود برآرند از این تیره روز

در این حکایت حدود  پانزده بیت از داستان را وحشی با توصیف روایی به خواننده نشان می دهد و در نهایت داستان را به پایان می برد .

اما در روضه ی چهارم حکایت جاهل و دشمن دانا  نیز آغاز داستان با توصیف روایی همراه است . جاهلی در طلب گنج به خرابه یی می رود :

در طلب گنج به ویرانه ها                              بود سراسیمه چو دیوانه ها

رفت یکی روز به ویرانه یی                            چون دل ویران خودش خانه یی

جغد به میراث در او خانه گیر                            گشته بسی جغد در آن خانه پیر

گشته روان ریگ در آن سرزمین                        خشت در او بود مربع نشین

و بعد به روایت داستان می پردازد :

دید برون آمده ماری عجب                                      بر تن او نقش و نگاری عجب

شکل خوشی در نظرش نقش بست                          نقش زدش راه و گرفتش به دست

یک دو سه گامش به کف خویش داد                       غافل از آن زهر که در نیش داشت

وحشی به این شیوه به ادامه داستان و بعد از آن به اوج داستان و در نهایت نتیجه گیری می پردازد .

اما در روضه ی پنجم حکایت جاهل و خر لنگ است . وحشی این داستان را با توصیف ساده و زیبایی آغاز می کند و تصویری کامل به خواننده می دهد . گاه توصیف های ساده اگر خوش افتد می تواند در بردارنده تصویرهای داستانی باشد  :

بود سفیهی به سفاهت علم                                 ساخته محکم به جهالت قدم

داشت یکی لاشه خر پشت ریش                          بر تن او زخم زاندازه بیش

بوی بد زخم تن آن حمار                                   باعث قی کردن مردار خوار

شل به یکی دست و به یک پای لنگ                   کور شده بسکه زده سر به سنگ

این ابیات توصیفی ، تصویری کامل و ملموس از وضعیت جاهل و چهار پای او را نشان می دهد . تصویر پردازی دقیق که در ذهن خوش می نشیند . بعد از توصیف ساده در حدود شش بیت وحشی از زبان دلال به توصیف تشبیهی  حیوان  می پردازد :

کاین خر صرصر تک آهو نهاد                                      گوی برون برده زمیدان باد

گر بنهی بر زبرش بار فیل                                            پیر صفت بگذرد از رود نیل

دست و دو پایش که ستون تنند                                   چار ستونند که از آهنند

کره خر شیره نینداخته                                              با همه اسبان به گرو باخته

در روضه ی ششم وحشی داستان خارکش را با تلفیقی از توصیف ساده و تشبیهی آغاز می کند :

بی درمی خار کشیدی به پشت                                ناآمده جز آبله هیچش به مشت

بود همین زخم سر نیش خار                                 آنچه بدست آمده در روزگار

زخم بسی خار بر اندام داشت                               خواری بسیار براندام داشت

و بعد از زبان خارکش با توصیف تشبیهی با ادامه داستان و ذکر احوال خارکش می پردازد :

چند در این دشت من تیره روز                                         خرقه ی صد پاره کنم خاردوز

چند شوم نخل صفت پوش لیف                                        چند توان بارکشیدن به دوش

نخل که شد خار کشی کار او                                            هست رطب نیز گهی بار او

وه که من از خار کشی سوختم                                          جز ضرر خار نیندوختم

نتیجه گیری :

در مجموع آن چه می توان گفت استفاده به جا و مناسب وحشی از انواع توصیف است گر چه توصیف بنیادی در مثنوی خلد برین وی به چشم نمی خورد اما توصیف ها ساده ، زیبا و کامل است و خواننده را به تصویر پردازی و دگر سانی وا می دارد.

بخش ادبیات تبیان