خلاقیت طلبگی
بدون هیچ تردیدی، تنها راه ساختن فرهنگ و تمدن، علم و تكنولوژی و صنعت در دوران حاضر ، مدد گرفتن از قوه خلاقیت و نوآوری است؛ امری كه مقام معظم رهبری (حفظه الله) در چند سال اخیر به تناوب به ان اشاره داشته اند.
ایشان در دیدار با جمعی از استادان دانشگاه فرمودند « ما به دلایل مشخص تاریخی از کاروان علم دنیا عقب‌افتاده‌ایم. این را نمی‌توانیم انکار کنیم، واقعیت‌ها پیش روی ماست........ باید دقت كنیم، فكر كنیم و به دنبال كشف ناشناخته‌ها باشیم. باید همان استعدادی را كه گفته شد و بنده هم می‌دانم ایرانی و مغز و فكر ایرانی دارد، به كار بیندازیم. راه‌های میان‌بر را پیدا كنیم و از بدعت و نوآوری در وادی علم، بیمناك نباشیم.»(1) بدیهی است جبران این عقب ماندگی ها، نیازمند بهره بردن از خلاقیت و نوآوری است.
خلاقیت در حقیقت، یعنی بکارگیری توانایی‌های ذهنی برای ایجاد یک فکر یا مفهوم جدید که برخی نیز آن را به ترکیب ایده‌ها یا ایجاد پیوستگی بین ایده‌ها تعبیر نموده‌اند(2)،به تعبیر دیگر خلاقیت مختصراً عبارتست از فرآیند حس کردن مسائل یا کاستی‌های موجود در اطلاعات، فرضیه‌سازی درباره حل مسائل و رفع کاستی‌ها، ارزیابی و آزمودن فرضیه‌ها، بازنگری و بازآزمایی آنها و سرانجام انتقال نتایج به دیگران.(3)
بنابراین تفاوت خلاقیت و نوآوری در این است كه، خلاقیت پیدایی و تولید یك اندیشه و فكر جدید است در حالی كه نوآوری عملی ساختن آن اندیشه و فكرجدید است. (4)
رویکرد قرآن کریم نیز به مسئله خلاقیت و نوآوری، یک رویکرد راهبردی است به این معنا که؛ با توجه به کرامت انسانی و استعدادهای بالقوه و ذاتی در نهان انسان, و استنباط آیات قران کریم, خداوند به فعلیت رساندن این استعدادها را برعهده خود انسان قرار داده است که با هدایت و اطاعت رسول باطنی و ظاهری و با انگیزه قوی الهی, کسب دانش و تفکر و تعقل خلاق آن ها را شکوفا نماید.
در قرآن مجید از جمله صفات خداوند متعال «خلاق» شمرده شده است (حجر /86، یس / 81). انسان به عنوان كامل‌ترین و عالی‌ترین مخلوق و گزینه خلیفه الهی، تنها متفكر خلاق این جهان در بین همه مخلوقات محسوب می‌شود.
البته امروزه ثابت شده است که خلاقیت یک ویژگی صرفاً ذاتی نیست، بلکه همه انسانها از این توانایی برخوردار هستند و همه درجات گوناگونی از این استعداد را دارند. علاوه بر این عواملی همچون مهارت یابی ، آموزش پذیری ، انعطاف پذیری ، سطح دانش و آگاهی ، خطرپذیری ، نترسیدن از اشتباه و شکست نیز در میزان خلاقیت و نوآوری تأثیر فراوان دارند.
یكی از افرادی كه به گواه تاریخ، از برجستگان عرصه خلاقیت و نوآوری شمرده می شود و آثار قوه خلاقه وی در جای جای این مرز و بوم قابل مشاهده می باشد، شیخ بهایی است كه در كنار سرآمد بودن در علوم متداول حوزوی، در رشته های فنی و مهندسی نیز یگانه دوران خود، بلكه پس از آن بوده و هست.
در ادامه با هدف تاكید و تثبیت این مدعا، به یكی از كارهای شگرف شیخ در حوزه معماری و مهندسی اشاره می گردد.
« شیخ بهائی بعد از نماز مغرب و عشا در گوشه محراب مسجد نشسته بود و به سۆ الات فقهی چند تن از شاگردان كه در اطراف او گرد آمده بودند پاسخ می داد، پس از اندكی بحث و گفتگو، چنانكه گویی خطاب او به استاد معمار حاضر در جلسه است گفت : طرح و نقشه ساختمان حمامی را در محله دردشت تهیه كرده ام ، همت والای استادی را می طلبد كه كار عمارت آن ، صورت دهد و دعای خیر مسلمانان را بدرقه خویش سازد.
استاد علی معمار كه از لحظاتی پیش مخاطب بودن خود را با كلام شیخ دریافته بود، با روی باز پیشنهاد شیخ را پذیرفت، بدین ترتیب ، فكر خلق حمامی با ویژگی خاص در این لحظه به مرحله اجرا در آمد.
در روزهای نخست ، ساختمان به صورت متعارف و معمول پیش می رفت ، اما كم كم نظرهای ویژه ای از طرف شیخ ابراز می گردید كه بعضا برای استاد معمار هم تازگی داشت . گاهی استاد معمار از این كه شیخ نظرهای غیر مرسوم و غیر متعارف ابراز می نماید در شگفت می شد و حتی با او خرده می گرفت ، اما كم كم استاد معمار هم از استثنایی بودن این حمام خبردار شد و به خصوص دانست كه گلخن حمام با سایر گرمابه ها تفاوت اساسی و فاحش دارد.
كارهای اصلی حمام كم كم به پایان رسیده و تنها گلخن ویژه آن به صورت معما گونه ای باقی مانده است. حالا دیگر كارگران و بنایان ساختمان اصلی را مرخص كرده اند و استاد معمار با چند كارگر فنی و مخصوص در ادامه كار حضور دارند و بر روی نقشه ها و طرحهای پیچیده شیخ بهائی كار می كنند.
استاد معمار چون شاگردی كه حل مسأله ای را از استاد سۆ ال كند خطاب به شیخ می گوید: جناب شیخ ! محفظه درونی گلخن ، ظرفیت احتراق كامل ندارد، بر حجم آن بیفزاییم تا فضای چرخش شعله حاصل شود و نصیب كافی به گرم كردن دیگ اصلی برساند.
شیخ بهائی انگار كه همه درس شاگردی را مردود می داند، خطاب به او می گوید: استاد! استاد! حجم وسیع فضای گلخن به كار حمامی می آید كه پشته پشته بوته بر آن ریزند و آتش آرایند. گلخن منظور ما به فضای محدود بیشتر از چند شمع ، كاریش نیست !
شیخ در ادامه گفت : استاد علی ! احتراق چوب و بوته و زغال ناقص است و بهره كافی حاصل نمی شود و آنچه نیز به دست می آید در فضای اطراف به هدر می رود. كار حفظ گرمای حاصله ضرورت دارد. با عایق بندی و استتار لازم و مناسب ، این مشكل رفع می شود.
بالاخره اشكالات مورد نظر شیخ مرتفع گردید و استاد معمار نیز اذعان نمود، گلخن موجود حداكثر بهره لازم را خواهد داد، اما پس از اتمام كار بار دیگر بر سر مواد سوختنی مورد استفاده در بهت و تعجب فرو رفت.
شیخ در حالی كه با تعدادی ظرف سفالین و وسایل آزمایشگاهی دیگر كار می كرد، زیر لب خطاب به معمار می گفت : استاد! ببین آب ، نیروی مضاعفی دارد با ضریب هزار و بیش از آن ، قدری از قدرت آن را تجزیه می سازیم تا به كارمان آید.»(5)
بدین ترتیب معمای راز گونه چگونگی كار گلخن حمام شیخ باز هم در پرده ابهام ماند، ولی به هر حال قدر مسلم آن است كه انرژی و نیروی گرما زای لازم از تجزیه آب و سوزاندن هیدروژن حاصل از آن، به دست می آمد و این عمل كه تا آن زمان تازگی داشت و در هیچ نقطه دنیا صورت نگرفته بود، به صورت معما در آمد، و این بیانگر بهره بردن كامل شیخ از قوه خلاقه خود، در جهت عمران و آبادانی این مرز و بوم می باشد.
پی نوشتها:
1. بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با اساتید دانشگاه شهید بهشتی، 22/2/1382.
2. سید مهدی گلستان هاشمی، مقدمه ای بر علم خلاقیت شناسی، جهاد دانشگاهی دانشگاه صنعتی اصفهان، 1381، ص 13-28.
3. علی اکبر سیف، روانشناسی پرورشی نوین، تهران، انتشارات نیل،
4. جیمز هیگینز ، 101 تکنیک حل خلاق مسئله، (راهنمای اندیشه نو برای کسب و کار)، ترجمه محمود احمدپور داریانی، تهران، موسسه انتشارات امیر کبیر ، 1386
5. مھندس سرفراز غزنی، ماھنامه دانشمند،آبان 1361
منابع:
قرآن کریم
تهیه و فراوری: حق دوست، گروه حوزه علمیه تبیان
