آیین محبت در سیره علامه طباطبایی
عشق و محبت از موضوعاتی است که در نگاه اول، هر عارف و عامی را بخود جلب می نماید. در طول قرن های متمادی، محبت یکی از مهم ترین دغدغه ها و گمشده های آدمی بوده است.
محبت غذای روح انسان و آرامش دهنده به اوست. محبت در نهاد آدمی سرشت شده و تمام تار و پود او را در بر گرفت است، تا جایی که حتی برخی وجه تسمیه انسان را برآمده از انس گیری او دانسته اند. (1)
جذبه محبت در مورد انسان تا جایی است که می تواند انسان را به سرحد بندگی برساند، چنانکه که گفته اند « الانسان عبید الاحسان »(2)
حب و دوستى یکى از حقایقى است که ما در وجدان خود مىیابیم که علامه طباطبایی (ره) آن را اینچنین تعریف می نمایند «یکی از معانی وجدانی که با آن سروکار داریم، «حب» است که آن را در خوراک و زن و مال و جاه و علم به کار می‌بریم و می‌گوییم: «فلان غذا را دوست دارم، زن را دوست دارم، مال و جاه و علم را دوست دارم».
غذا را دوست دارد؛ چون موجب کمال جسم است. همچنین علاقه انسان به مال و جاه و علم نیز، علاقه به کمال است. بنابراین، حب و دوستی عبارت است از تعلق وجودی و جذب خاص شعوری بین علتی که انسان را به کمال می‌رساند و بین معلول تکامل یافته.
حال فرق نمی‌کند که این علت، غذایی باشد که انسان می‌خورد، یا بهره و لذتی باشد که از زن می‌برد یا مالی باشد که در آن تصرف می‌کند، یا اعتباری که از آن استفاده می‌نماید، یا معلم و آموزگاری که از آن دانش می‌آموزد.».(3)
اكسیر عشق و محبت از چنان اهمیت و ارزشی برخوردار است، كه رسول اكرم (ص) دردعایش آن را طلب كرده، میفرمود: « اَللّهُمَّ ارْزُقْنی حُبَّكَ وَ حُبَّ مَنْ یُحِبُّكَ وَ حُبَّ ما یُقَرِّبُنی اِلی حُبِّكَ وَاجْعَلْ حُبِّكَ اَحَبَّ اِلَی مِنَالْماءِ الْبارِدِ (4)
پروردگارا! دوستی خودت و دوستی كسی كه تو را دوست دارد، و دوستی عملی كه موجبدستیابی به محبت تو میشود، روزی من گردان، و دوستی خود را در نظر و ذائقه من از آبِخنك لذیذتر و عزیزتر قرار ده.»
نقل شده است كه شعیب پیامبر(ع) بر اثر عشق و محبت خدا آن قدر گریست كه دیدگانش نابینا شد و خدای متعال نور چشمانش را بازگرداند. دوباره آن قدر گریست كه چشمانشبیفروغ شد، باز خداوند چشمانش را بینا ساخت. تا چهار بار این عمل تكرار شد.
سپس خداوند خطاب به وی فرمود: ای بندهام شعیب! تا كی به این كار ادامه میدهی؟ اگر از ترس آتش جهنم مینالی، تو را ایمنمیگردانم، و اگر مشتاق بهشتی، آن را به تو ارزانی میدارم.
عرض كرد: ای آقای من! میدانی كه از ترس آتشت نمینالم و از اشتیاق بهشت نمیگریم، بلكه اكسیرمحبت و عشقت، دلم را ربوده و صبر و طاقتم را برده و شكیبایی ندارم، مگر به وصال تو نایل آیم.
آنگاه خدای متعال بدو فرمود: اكنون كه برای وصال من میگریی، موسیبن عمران، كلیم خود را به خدمت تو میگمارم! (5)
با عنایت به همین تاکیدات است که در اندیشه اسلامی، نقش محبت در پرورش روح غیر قابل انکار بوده و متعلق محبت حقیقی موجود بی نهایت و کمال لایتناهی خداوندی دانسته شده است و دقیقا از همین روست که علامه طباطبایی (ره) معتقد است، مهم‌ترین روش تربیت اخلاقی مبتنی بر توحید، روش حبّ عبودی است.
ایشان در المیزان می‌فرماید: « مهم‌ترین شیوة تربیتی اخلاقی در نظر قرآن، شیوة حب عبودی است. چون بنای اسلام بر محبت عبودی است.
یعنی ترجیح دادن جانب خدا بر جانب بنده؛ رضای خدا را بر رضای خود ترجیح دادن؛ از حق خود به خاطر حق خدا گذشتن و از خشم خود به خاطر خشم خدا صرف نظر کردن؛ این محبت انسان را به کارهایی وا می‌دارد که عقل اجتماعی نمی‌پسندد. چون ملاک اخلاق اجتماعی، همین عقل اجتماعی است. محبت انسان را به کارهایی وا می‌دارد که فهم عادی که اساس تکالیف عمومی و دینی است، آن را نمی‌فهمد». (6)
علامه طباطبایی پس از تشریح رابطه عبد و معبود بر مبنای محبت راستین، راه‌های کسب حبّ خداوند در قرآن را مورد بررسی قرار داده و آنها را بدینگونه برمی شمرند؛ « تفکر و شناخت خداوند، ذکر دائم و یادآوری نعمت‌ها و مسئولیت انسان در برابر خداوند، (7)
اخراج محبّت غیر خدا «القلب حرم الله فلا تسکن فی حرم الله غیر الله»، (8) عمل کردن مطابق رضایت الهی (9) و محبّت اولیای خدا که خداوند به آن سفارش کرده است: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی»(شوری/ 23)؛ علامه همچنین بیان می‌کند که پیامبر(ص) و اهل‌بیت معصوم ( ع ) ایشان، مصادیق ذکر الهی‌اند؛ زیرا خداوند به وسیله آنها به یاد می‌آید. (10)
علامه طباطبایی ( ره ) در کنار تبیین علمی و عرفانی آیین محبت در آثار خویش، آن را در همه زوایای زندگی خویش جریان داده، بگونه ای که ایشان را احیاگر محبت به اهل بیت پیامبر (ص) در دهه های اخیر دانسته اند « سیدناالاستاد علامه این راه عشق و محبّت و علاقه به خاندان عصمت و طهارت را آن‌چنان احیا كرد كه عملاً فرمود: (إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی) حَسنه رسمی ما مسلمان‌هاست در جلسه درسشان فرمود حسنه رسمی مملكت اگر گفتند حسنه, همین ولایت اهل بیت است چرا, برای اینكه در این آیه كه دارد (قُل لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی)
بعد بلافاصله فرمود: (وَمَن یَقْتَرِفْ حَسَنَةً) این قدر متیقّن در مقام تخاطب است این قدر متیقّن مصداق است حسنه یعنی مودّت اهل بیت اگر وِداد هست كه بالاتر از محبّت است انسان برای او سر می‌دهد جان می‌دهد این بزرگوار آمده هم بحث مودّت و محبّت را احیا كند.» (11)
از سوی دیگر و در زندگی خانوادگی و روابط فیمابین علامه و همسرش نیز ، محبت نقش تعیین کننده ای داشته و هر دو در یکدیگر ذوب شده بودند. (12)
فرزند علامه طباطبایی(ره) می گوید: «رفتارشان با مادرم بسیار احترام آمیز و دوستانه بود. همیشه طوری رفتار می کردند گویی مشتاق دیدار مادرم هستند. » (13)
وقتی همسر مرحوم علامه در سال 1344 بیمار می شوند، علامه هرگز اجازه نمی دهند تا همسرشان برای انجام کاری از بستر بلند شوند.
فرزند ایشان در این خصوص می گوید: «مادر من حدود 27 روز پیش از فوت در بستر بیماری بود و در این مدت پدرم از کنار بستر ایشان لحظه ای بلند نشدند. تمام کارهایشان را تعطیل کردند و به مراقبت از او پرداختند» (14)
و بدینگونه است که باید سرود:
پی نوشتها:
1. راغب اصفهانی، مفردات،قم؛ دفتر نشر نوید اسلام، ج1،ص70
2. جمال الدین خوانساری، شرح غررالحکم،تهران، دانشگاه تهران، ج7،ص69
3. محمدرضا کاشفی، آیین مهرورزی،قم، بوستان کتاب،1376
4. ملامحسن فیض كاشانی ،اخلاق حسنه، ، ترجمه محمدباقر ساعدی، تهران ؛ انتشارات پیام آزادی، ص 205
5. همان، ص 208 - 207.
6. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، قم؛ انتشارات جامعه مدرسین، ج 1، ص 542.
7. همان، ج 16، ص 136.
8. محمد محمدی‌ری‌شهری، منتخب میزان الحکمة، قم؛ انتشارات دارالحدیث، ج 1، ص 226.
9. سیدمحمدحسین طباطبایی، همان، ج 6، ص 175
10. همان، ص 6 و 7
11. آیه الله جوادی آملی، مراسم افتتاح دارالقرآن علامه طباطبایی، 1/9/1391
12. مصاحبه با عبدالباقی طباطبایی، آرشیو بنیاد شهید قدوسی، نوار دوم www.hawzah.net
13. مجله زن روز، ش 892.
14. همان
15. محمدحسین شهریار، دیوان شهریار، تهران؛ نگارستان كتاب
منابع:
قرآن کریم
تفسیر المیزان
تهیه و تولید: حق دوست، گروه حوزه علمیه تبیان
