تبیان، دستیار زندگی
بدون اعتقاد به آینده, ((محمل معنوى)) زندگى از میان مى رود و روح و جسم به سرعت محكوم به فنا مى گردد. باید براى ادامه ى زندگى دلیلى داشت; در راه هدفى آتى كوشید, وگرنه زندگى معناى خود را از دست مى دهد.
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

انتظار و گسترش امیدهاى واقعى

انتظار


امید, محرك انسان براى رویارویى با آینده است. برخى آن را انگیزه, و پاره اى دیگر, آن را نیاز آدمى مى دانند. به عقیده ى مزلو(1), یكى از روان شناسان مكتب كمال; ((انگیزه ى آدمى, نیازهایى مشترك و فطرى است كه در سلسله مراتبى از نیرومندترین تا ضعیف ترین نیاز, قرار مى گیرد)) .(2)

براى توضیح مطلب مى توان گفت كه آدمى, پیوسته و در پى انجام هر كارى, به دنبال غایت و مقصودى مشخص بوده و قبل از اقدام به آن نیز, نیازمند انگیزه اى براى آغاز عمل مى باشد.

بر این اساس, انسان براى تداوم زندگى و تحمل دشوارى هاى آن, نیازمند انگیزه اى نیرومند است كه در پدیده ى ((امید به آینده)) تجلى مى یابد; آینده اى كه به مراتب, عالى تر, زیباتر و بهتر از امروز باشد; این مسئله, به ویژه براى جوانان, داراى اهمیت بیش ترى است; زیرا آنان در پرتو ((امید به فردایى بهتر)) مى توانند به نیروى فراوان خود و شور ونشاط بى پایانشان جهت و معنا بخشند.

البته این مقوله در میان مكاتب دینى و غیر دینى, داراى جایگاه, منزلت و تفسیرهاى گوناگونى است; به عنوان اشاره, اعتقاد پیروان ادیان به امدادهاى غیبى و عنایات عام و خاص الهى, به گونه اى منطقى, متضمن پىآمدهایى هم چون امید بهآینده و به تعبیرى دیگر, فرج بعد از شدت مى شود. درحالى كه در مكاتب مادى و بینش هاى سكولاریستى جایى براى ((امدادهاى غیبى)) وجود ندارد. حتى در میان پیروان ادیان, نیز این مسئله, داراى جلوه هاى گوناگونى است. از جمله در چند سال پیش, پاپ, رهبر كاتولیك هاى جهان, در اولین كتابى كه از او باعنوان ((عبور از آستانه ى امید)) منتشر گردید, به صراحت, ناامیدى خود را از وضعیت اخلاقى و اعتقادى عصر حاضر به ویژه جوانان, اظهار نمود. در اظهارات پاپ, نشانه هایى از امید به آینده به چشم نمى خورد. حتى در میان برخى اندیشمندان و متفكران غربى نیز بعضا مسئله ى ((امید)) هم چون پدیده اى دور از دست رس و بیهوده تلقى مى شود. به عنوان مثال, برتراند راسل(3) در گفتارى با عنوان ((جهان پرتلاطم)) مى نویسد: ((من در لحظه اى تاریك (ژوییه ى 1961) به نوشتن مشغولم و نمى دانم نژاد بشر آن قدر دوام مى كند كه نوشته ى من منتشر یا در صورت انتشار, قرائت شود یا نه)).(4)

انتظار در مكتب شیعه, علاوه بر این كه, نوعى امید به آینده است, چشم به راه یك روى داد بزرگ و تحول عمیق, بودن است; چرا كه طى شدن فاصله ى میان غیبت و ظهور یك پدیده ى عادى نیست; بلكه حادثه اى به وسعت همه ى تاریخ بشر است. براى تجسم عظمت آن, اشاره به این نكته كافى است كه امام مهدى(عج), تبلور همه ى آرمان ها و آرزوهاى محقق نشده ى انسان در طول قرون و اعصار گذشته تاكنون است

در مقابل این رویكردهاى یأس آور و منفى به آینده كه در بیشتر مكاتب موجود مشاهده مى شود, اندیشه ها و رویكردهاى امیدوارانه و مثبت گرایى نیز وجود دارند كه از مهم ترین آن ها مى توان به اعتقاد مذهب شیعه در زمینه ى انتظار امام عصر(عج) اشاره نمود كه نه تنها انتظار فرج آن حضرت, پدیده اى معنادار, منطقى و معقول است, بلكه چنین انتظارى, در زمره ى بزرگ ترین فرج ها و گشایش ها, تلقى مى شود.(5) براى توضیح مطلب, اشاره مى كنیم كه امیدها دو گونه اند: امیدهاى واهى و امیدهاى واقعى. امیدهاى واهى, بیش تر شامل نوعى ایدهآل ها, آرمان ها و آرزوهاى گم شده اى است كه انسان با حاضر كردن آن ها در ذهن ودرون خویش, به نوعى آرامش خاطر دست مى یابد كه در صورت تداوم و تقویت آن ها, خود به خود زمینه ى جدا شدن از مسائل و روى دادهاى واقعى زندگى و در نتیجه احساس بیگانگى با واقعیات, براى شخص فراهم مى گردد.

در مباحث روان شناسى تربیتى, این نوع مواجهه با مسائل, رفتارهاى دفاعى نام دارد. از ویژگى هاى این گونه رفتارها, این است كه در كوتاه مدت, به شخص, آرامش و امنیت مى بخشد ولى در دراز مدت, موجب ناسازگارى با اطرافیان و دنیاى خارج مى شود.

امیدهاى واقعى نقطه ى مقابل امیدهاى واهى است; امیدهایى كه داراى پایه و اساسى منطقى و استوارند و ریشه در اعتقادات و باورهاى دینى و ارزش هاى مبتنى بر وحى الهى دارند; مانند امید به ظهور حضرت مهدى(عج) و شرایطى كه آن حضرت با حكومت خویش فراهم مى آورند كه در این جا به دو نمونه از این شرایط اشاره مى كنیم:

امام حسن مجتبى(علیه السلام) از پدر بزرگوارشان نقل مى فرمایند:

در دولت مهدى(عج), درندگان, سازش مى كنند; زمین, نباتات خود را خارج مى كند; آسمان, بركاتش را فرو مى فرستد; گنج هاى نهفته در دل زمین براى او آشكار مى شود و بین مشرق و مغرب را مالك مى شود و خوشا به حال كسى كه آن روزگار مسعود را درك كند و دستوراتش را با گوش جان بشنود.(6)

از امام باقر(علیه السلام) نیز روایت شده است كه فرمودند:

هنگامى كه قائم ما(عج) قیام كند, دست شریفش را بر سر بندگان گذارد و خردهاى آن ها را گردآورد و رشدهاى آن ها را كامل گرداند.(7)

ظهور

از این دو عبارت چنین برداشت مى شود كه انتظار امام عصر(عج), موجب گسترش و توسعه ى امیدهاى واقعى در شیعیان و پیروان آن حضرت مى شود; امیدهایى كه منتظرانش, هرگز در حقیقت و اصالت آن ها, تردیدى به خود راه نمى دهند; زیرا چنین امیدهایى از متن باورهاى دین, رویش كرده و برخاسته از اعتقاد اصیل و استوار شیعه است.

حال چنان چه از بعد روان شناختى به مسئله بنگریم, نقش امید را در سلامت روانى, تعیین كننده و محورى خواهیم یافت.

دوآن شولتس(8) مى نویسد:

سلامت روانى, پیش نگر است, نه پس نگر. دورنما, چیزى است كه شخص امیدوار است بشود نه آن چه پیش تر روى داده است و دگرگونى پذیر نیست.(9)

او مى افزاید:

من, نگاهى را كه به آینده مى نگرد و بر هدف ها, آمال و رویاهاى درازمدت تمركز مى یابد, خوشایند مى یابم. البته پیش بینى و برنامه ریزى و تلاش براى آینده, از ماندن در روى دادهاى گذشته, سالم تر به نظر مى رسد.(10)

كانت, طرح مسئله ى امید را از ویژگى هاى هوش مندى آدمى تلقى مى كند و مى نویسد:

براى هر كس كه متنبه و هوشیار باشد و در كار دنیا و حال خود بنگرد, سه سوال پیش مى آید:

یكى: چه مى توانم بدانم؟

دوم این كه: چه باید بكنم؟

سوم این كه: چه امید و انتظارى مى توانم داشته باشم؟(11)

آلپورت,(12) یكى از صاحب نظران علم شخصیت معتقد است:

[ اشخاص برخوردار از سلامت روان] فعالانه در پى هدف ها و امیدها و رویاهاى خویشند, و رهنمون زندگى شان, معناجویى و ایثار و حسن تعهد است. تعقیب هدف, هیچ گاه پایان نمى پذیرد. اگر هدفى را باید كنار گذاشت, باید بى درنگ انگیزه ى نوینى آفرید. افراد سالم به آینده مى اندیشند و در آینده زندگى مى كنند.(13)

روى كرد ((آینده گرا)) با ویژگى ((سلامت روان)) از نسبت معقول و منطقى برخوردار است.

چنین نسبتى را در بیان ویكتور فرانكل(14) به روشنى مى یابیم:

شخصیت هاى سالم, ویژگى هاى دیگرى هم دارند; به آینده مى نگرند و به هدف ها و وظایف آتى توجه مى كنند. در واقع به چنین هدف هایى نیاز دارند. این ویژگى انسان است كه تنها با نگرش به آینده مى تواند زندگى كند.(15)

امیدهاى واقعى نقطه ى مقابل امیدهاى واهى است; امیدهایى كه داراى پایه و اساسى منطقى و استوارند و ریشه در اعتقادات و باورهاى دینى و ارزش هاى مبتنى بر وحى الهى دارند; مانند امید به ظهور حضرت مهدى(عج) و شرایطى كه آن حضرت با حكومت خویش فراهم مى آورند

او در ادامه ى نظریاتش مى افزاید:

بدون اعتقاد به آینده, ((محمل معنوى)) زندگى از میان مى رود و روح و جسم به سرعت محكوم به فنا مى گردد. باید براى ادامه ى زندگى دلیلى داشت; در راه هدفى آتى كوشید, وگرنه زندگى معناى خود را از دست مى دهد.(16)

به نظر ((فرانكل)), اعتقاد به آینده, هم عامل معنا داشتن زندگى و هم عامل تداوم و استمرار آن است. چنین تعبیرى, یك نقطه ى اوج در میان نظریات روان شناسان در این زمینه است.

انتظار در مكتب شیعه, علاوه بر این كه, نوعى امید به آینده است, چشم به راه یك روى داد بزرگ و تحول عمیق, بودن است; چرا كه طى شدن فاصله ى میان غیبت و ظهور یك پدیده ى عادى نیست; بلكه حادثه اى به وسعت همه ى تاریخ بشر است. براى تجسم عظمت آن, اشاره به این نكته كافى است كه امام مهدى(عج), تبلور همه ى آرمان ها و آرزوهاى محقق نشده ى انسان در طول قرون و اعصار گذشته تاكنون است.

بر این اساس, فرداى ظهور, فردایى است روشن تر و بهتر از امروز; زیرا همه ى اختلافات و خصومت ها كه ناشى از محدودیت اندیشه و نارسایى عقل بشر است, از میان برمى خیزد و در پرتو شكوفایى خرد, جاى خود را به عطوفت, رحمت و مناسبات صمیمانه مى بخشد.

با تكیه بر این مبانى, دیگر افسردگى در میان پیروان مكتب انتظار جایى ندارد. در غیر این صورت است كه آدمى, دلیلى براى بهتر بودن فردا ندارد; بنابر این بیش تر در معرض افسردگى و ناامیدى قرار مى گیرد. اهمیت این مطلب, زمانى روشن تر مى شود كه بدانیم افسردگى, به عنوان بیمارى قرن, شایع ترین و دشوارترین اختلالى است كه انسان معاصر با آن مواجه بوده و به شدت از عوارض آن رنج برده است; چرا كه رشته هاى امید خود را بریده و گسیخته مى بیند.

پی نوشت ها:

1.Maslow, Abraham Harold

2دوآن شولتس, روان شناسى كمال, ترجمه ى گیتى خوشدل, ص 115.

3.(1969 ـ Bertrand Arthur William Russel (1872

4برتراند راسل, آیا بشر آینده اى هم دارد؟, ترجمه ى م منصور, ص 238.

5 على اكبر مهدىپور, چهل حدیث غیبت, نشر حاذق, ص 50 ; بحار الانوار, ج 52, ص 122, ح 4.

6 بحار الانوار, ج 52, ص 280.

7 پیشین, ج 52, ص 328.

8. Doan Shults.

10و9دوآن شولتس, پیشین, ص 43.

11. محمد على فروغى, سیر حكمت در اروپا, ج 2, ص 253.

12.( 1967 ـ Gordon Willard Allport (1898

13. دوآن شولتس, پیشین, ص 25.

Victor Frankle 14.

15. پیشین, ص 210.

16. پیشین, ص 210 و 211

فرآوری: فاطمه زین الدینی

بخش مهدویت تبیان     


منابع:

برگرفته از مقاله مقدمه اى بر آثار تربیتى و روان شناختى انتظار؛ نوشته دکتر محمدرضا شرفی

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.