توسل از منظر  قرآن (3)

چنانکه گذشت ، مساله توسل ، از موضوعاتى است که پیروان کوردل ابن تیمیه و در عصر حاضر نویسندگان و گویندگان وهابى ،جاهلانه از آن چماقى براى کوبیدن شیعه ساخته اند!!! و هر نوع تقدیس و تکریم و توسل به اولیاء الهى را شرک مى دانند و گستاخانه ، نه تنها شیعیان را، بلکه انبوه عظیمى از مسلمانان را که محبتشان به پیامبر و اهل بیت او، آنان را به تبرک و توسل وا مى دارد، مشرک مى پندارند و از این رو بى حرمتى و توهین مى کنند و در تالیفات خود، تفرقه مى افکنند و آب به آسیاب دشمن مى ریزند. (1) در واقع یا معنای صحیح آیات را نفهمیده اند یا اینکه همچون قشر یهود، به بعضی از آیات استناد کرده و به بعض دیگر کافر می شوند و حتی آیات متشابه را به نفع خود ترجمه و تفسیر می نمایند. ما نیز طبق معمول شبهات آنان را در اینجا مطرح کرده و پاسخ می دهیم.

بررسی مفهومی آیه شریفه و ارتباط آن با مساله توسل

از آیات... قرآن... به خوبی استفاده می شود که وسیله قرار دادن مقام انسان صالحی در پیشگاه خدا و طلب چیزی از خداوند به خاطر او، به هیچ وجه ممنوع نیست و منافات با توحید ندارد، در آیه 64 سوره نساء می‏خوانیم:

وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاۆُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً: " اگر آنها هنگامی که به خویشتن ستم کردند (و مرتکب گناهی شدند) به سراغ تو می‏آمدند و از خداوند طلب عفو و بخشش می‏کردند و تو نیز برای آنها طلب عفو می‏کردی، خدا را توبه‏پذیر و رحیم می‏یافتند".

همانطور که مشاهده می شود رفتن به نزد رسول خدا برای طلب بخشایش در این آیه به صورت مطلق مطرح شده ؛که هم دوران حیات مبارک ایشان و هم بعد از مرگ ظاهری آن حضرت را شامل می شود . همچنین نشان می دهد که اصحاب در هنگام ارتکاب گناه، به پیامبر (ص) توسل کرده تا ایشان واسطه آمرزش گناهانشان نزد خداوند متعال قرار گیرند. از این آیه ضمنا پاسخ کسانى که توسل جستن به پیامبر و یا امام را یک نوع شرک مى پندارند، روشن مى شود، زیرا این آیه صریحا مى گوید: آمدن به سراغ پیامبر (ص) و او را بر درگاه خدا شفیع قرار دادن ، و وساطت و استغفار او براى گنهکاران مۆثر است ، و موجب پذیرش توبه ، و رحمت الهى است .علمای اهل تسنن در ذیل تفسیراین آیه عبارات ، و نقل قولهای جالبی را ذکر می کنند که همخوانی زیادی با آنچه  که در ادبیات دینی شیعه و دیگر مذاهب اسلامی، به جز وهابیت، آمده است را آشکار می کند،که در اینجا به اختصار مواردی از این دست را بیان می کنیم.

1-        ابن كثیر در تفسیر خویش پیرامون مفهوم آیه شریفه می‌نویسد: «آیه شریفه گناهكاران را ارشاد می‌كند تا با توسّل به رسول خدا از ایشان بخواهند كه در نزد خداوند برای آنها استغفار نماید، آن حضرت برای آنان طلب مغفرت می‌كند، خداوند نیز به وسیله پیامبرش توبه آنان را قبول کرده و آنها را مورد رحمت و مغفرت قرار می‌دهد». سپس روایتی را شبیه روایت قرطبی از توسل جستن اعرابی به قبر پیامبر… نقل می‌كند. (1).

2-      سبكی می‌نویسد: «به حكم آیه 64 نساء، مسلمانان در حال حاضر نیز می‌توانند از حضرت پیامبر… طلب آمرزش نمایند، زیرا این مقامی است كه خداوند به پیامبرش عطا نموده است كه با مرگ از بین نمی‌رود؛ یعنی او قادر به اجابت دعا‌ها و خواسته‌های ما می‌باشد، همان‌گونه كه صحابه و تابعین چنین عمل می‌كردند». (2).

3-      محی الدین نووی  - از بزرگان شافعی و متوفای 676 - در کتاب فقهی المجموع، حکایت تاریخی جالبی را دربحث زیارت قبر نبی مكرم (صلی الله علیه و آله)مطرح نموده و می گوید:

ثم یرجع إلى موقفه الأول قبالة وجه رسول الله صلى الله علیه وسلم ویتوسل .... فبشره بان الله تعالى قد غفر له (3)

ترجمه عبارت: ...سپس به جایگاه اولیه در مقابل صورت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم باز گشته وبه وی توسل کند در حق خودش و از وی طلب شفاعت در نزد خدا بنماید.از بهترین کلمات آن است که ماوردی وقاضی ابو الطیب ودیگر اصحاب ما از عتبی نقل کرده و آن را نیکو شمرده اند که گفت : نزد قبر رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم بودم که بیابانگردی آمد وگفت سلام بر تو ای رسول خدا . از خداوند شنیدم( کلام خدا در قرآن) که اگر ایشان وقتی به خودشان ظلم کردند نزد تو آیند پس از خداوند طلب بخشایش کنند ورسول خدا هم برای ایشان طلب بخشایش کند به تحقیق خداوند را توبه پذیر وبخشنده خواهند یافت . ومن به نزد تو آمدم واز گناه خود طلب بخشش کرده و تو را شفیع نزد پروردگارم قرار می دهم .سپس این شعر را خواند که ای بهترین کسی که دربهترین جایگاه دفن شده است که ازبوی خوش آنجاهمه جابوی خوش گرفته است .جانم فدای قبری که تو ساکن آن هستی که در آن اسوه کامل در عفت وجود وکرم مدفون است. سپس بازگشت . پس چشمانم سنگین شده در خواب رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله وسلم را دیدم پس فرمودند که ای عتبی به سراغ اعرابی برو و به او بشارت بده که خداوند گناهان او را آمرزید.

4-      البکری الدمیاطی از علمای شافعی مذهب اهل سنت با طرح بحث این آیه شریفه، علاوه بر توسل به رسول خدا و شیخین،توسل به وجود مقدس دختر پیامبر خدا، را به عنوان مستمسکی جهت تقرب به پروردگار متعال بیان نموده و در آداب زیارت حرمین شریفین می نویسد:

ثم بعد زیارة الشیخین یذهب للسلام على السیدة فاطمة رضی الله عنها .... مستشفعا بک إلى ربی .(4)

ترجمه: بعد از زیارت ابو بکر و عمر برای سلام به فاطمه زهرا به بیت وی که در داخل ضریح است می روی چون بنا بر قولی در آنجا مدفون است ولی قول برتر آن است که در بقیع دفن است .پس می گویی سلام بر تو ای دختر رسول برگزیده ...پس به وسیله وی بر پدرش توسل می جویی سپس به همان جای اول – در روبروی صورت شریف- بازگشته می گویی الحمد لله رب العالمین خدایا بر سرور ما محمد وبر آل وی درود فرست . سلام بر تو ای رسول خدا. خداوند به درستی بر تو کتاب خود را نازل کرد که در آن گفت :

که اگر ایشان وقتی به خودشان ظلم کردند نزد تو آیند پس از خداوند طلب بخشایش کنند ورسول خدا هم برای ایشان طلب بخشایش کند به تحقیق خداوند را توبه پذیر وبخشنده خواهند یافت (آیه 64 نساء) پس من به نزد تو آمده ام در حالیکه از گناهانم طلب بخشایش می کنم واز تو طلب شفاعت نزد خداوند می کنم .

ابن قدامه صاحب کتاب المغنی نیز با استدلال به آیه شریفه، مساله توسل به وجود مقدس پیامبر اسلام را جهت بخشایش گناهان و جلب رحمت الهی مطرح نموده و می نویسد:

ثم تأتى القبر فتولی ... مستشفعا بک إلى ربی ... (5)

سپس به نزد قبر رفته پس پشت خود را به سمت قبله می کنی ورو به سمت قبر ومی گویی سلام بر تو ای پیغمبر ورحمت خدا و برکات وی ....خداوندا تو گفته ای وکلامت درست است که اگر ایشان وقتی به خودشان ظلم کردند نزد تو آیند پس از خداوند طلب بخشایش کنند ورسول خدا هم برای ایشان طلب بخشایش کند به تحقیق خداوند را توبه پذیر وبخشنده خواهند یافت (آیه 64 نساء).بدرستیکه من به نزد تو آمده ام در حالیکه از گناهانم طلب بخشایش می کنم و از تو می خواهم که در نزد پروردگارم شفیع من باشی .

بر این اساس، بر مبنای استدلال علما و اندیشمندان اهل سنت از آیه شریفه، زیارت رسول خدا علاوه بر دوران حیات، در حال ممات نیز جزء مصادیق آیه شریفه شمرده شده و از توصیه های پروردگار الهی به گناهکاران امت پیامبر ،جهت کسب رضایت الهی، و دوری از سخط و غضب درگاه ربوبی می باشد.با این همه ایرادی که وهابیت بر آن پافشاری می کنند، توسل به ارواح مومنین از دنیا رفته و کسانی است که از عالم حیات ظاهری رخت بر بسته اند. قرآن کریم به عنوان معیار حقیقت و حقانیت، پاسخی مستدل را به این گروه گمراه ارائه می نماید که قابل تامل است.

قرآن کریم با صراحت به بیان زنده بودن ارواح شهدا و انبیاء بعد از دوران حیات ظاهری پرداخته ، و عقیده پوچ انگارانه هدم استیفاء درتوسل به آنان را به جز اندیشه و خیالی بی اساس دانسته و می فرماید:

وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاء عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ (6)

و هرگز گمان مبر كسانى كه در راه خدا كشته شدند مرده‏اند، بلكه زنده‏اند و در نزد پروردگارشان روزى داده مى‏شوند.

آلوسی بغدادی از مفسرین مشهور اهل سنت در ذیل این آیه اشاره به حیات برزخی انبیاء الهی پرداخته و آنرا مافوق حیات برزخی شهدا دانسته و می گوید: حیات انبیا علیهم السلام حیاتی است برزخی وبرتر از حیات شهداست که خداوند متعال در مورد ایشان فرموده است که ایشان زنده اند نزد پرورگارشان روزی داده می شوند . پس این امر مطلبی ثابت شده با روایات صحیح است(7)

جوامع روایی اهل سنت برای اثبات حیات دامنه دار اولیاء ،صلحا، و شهدا، بعد از عالم دنیا،به روایت معراج رسول خدا اشاره نمودند که گویای تداوم مساله حیات حضرت موسی (ع)، در سفر پیامبر خدا به معراج می باشد:

رسول خدا فرمودند که رفتم یا گذشتم بر موسی در شبی که من را به آسمان بردند - در کنار جایی که خاک سرخ زیادی جمع شده بود- و او ایستاده بود و در قبرش نماز می خواند.(8)

مثل آنچه در این آیه شریفه مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت ،در سوره فتح آیه 11 و در سوره منافقون آیه 5 به چشم می آید و چنانکه  آیه 11 سوره فتح، داستان متخلفانی را بازگو می کند که خدمت پیامبر صلی الله علیه و اله آمدند و از او طلب استغفار می کردند یعنی او را واسطه می کردند تا برای آنها در نزد خداوند استغفار کند و در سوره منافقون آیه 5 منافقین را سرزنش می کند که وقتی بدانها گفته می شود پیامبر(صلی الله علیه و آله) را واسطه قرار دهید و به وسیله او استغفار کنید رو بر می گردانند و استکبار می ورزند!. با توجه به شباهت مفهومی و محتوایی این دو آیه شریفه با آنچه در این گفتار گذشت از شرح و بسط بیشتر این دو آیه شریفه صرف نظر نموده و در تبیین مفهومی آن به همین مقدار بسنده می کنیم.

خلاصه سخن

در نتیجه این گفتار چنین به دست می آید که توسل به وجود نورانی انبیاء و صلحا، نه تنها بدعت در دین شمرده نمی شود، بلکه در نزد علمای عامه ،به عنوان یک توصیه و فریضه الهی ، مورد قبول واقع شده، چه آنکه سیره عمومی مسلمین از انجام این رفتار ،چه در هنگام حیات، و چه بعد از وفات پیامبر خدا،  استقبال زیادی نموده ، و برای این سنت الهی شرافتی خاص قائلند.

پی نوشتها:

1-      تفسیر القرآن الکریم، ج2، ص328ـ329

2-      شفاء السقام ، سبکی،ص302

3-      کتاب فقهی المجموع، جلد 8، صفحه 274

4-      إعانة الطالبین، ج 2 ،ص 357

5-      المغنی ،عبد الله بن قدامه ، ج 3، ص 590 – 591

6-      سوره آل عمران آیه 69

7-      الآیات البینات فی عدم سماع الأموات ج1،ص39

8-      صحیح مسلم ج4/ص1845 کتاب الفضائل باب من فضائل موسی علیه السلام