کدام غذا مهمتر است ؟!
بی گمان دین شریف اسلام از پایه های متقن عقلانی برخوردار است و نیز در ترویج عقلانیت و دانش، اعمّ از انسانی و تجربی بسیار موثر بوده است. از سوی دیگر این دین مبین تنها مسیر سعادت دنیا و آخرت انسان ها می باشد.
البته اثبات ادّعاهای فوق، فرصتی زیاد می طلبد که از عهده این مکتوب کوتاه خارج است. ما مشاهده می کنیم که از یک سو - مطابق با فتاوای فقها و مراجع معظم تقلید - تحصیل یقین در امور اعتقادی واجب است و از سوی دیگر مشاهده می کنیم که در دین اسلام نسبت به حراست و صیانت از اعتقادات مسلمین بسیار اهتمام ورزیده شده است. مثلاً واجب است عده ای خبیر و عالم به اسلام، شبهات را جواب بدهند و از سوی دیگر مطالعه بعضی مطالب و حتی شرکت در بعضی مجالس، حرام و معصیت شمرده شده است.
در حدیثی منقول از حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام چنین آمده است:
«عجبت لمن یتفکّر فی مأکوله کیف لایتفکر فی معقوله فیجّنب بطنه مایۆذیه و یۆدع صدره ما یردیه »(1)؛ در شگفتم از کسی که درباره خوراکی های خود اندیشه و تأمل می کند (که چه غذای لذیذ یا پر قوّتی تناول کنم) ولی در مورد مسائل عقلی (و غذای قلب و روح خود) اندیشه (و سبک - سنگین) نمی کند. پرهیز می کند از آن چه معده اش را آزار می دهد و حال آن که در سینه و (قلب) خود، مایه سقوط و پستی آن را قرار می دهد.
عجیب است! گویا بعضی مطالب سبب پست شدن درجه آدمی و دوری وی از ساحت قرب خداوند متعال می باشد.
ظاهراً به همین علّت است که طبق نقل جناب کلینی- قدس سره- در اصول کافی حضرت امام باقر علیه السلام در پاسخ به سوال آن شخص از این آیه شریفه که «فلینظر الانسان الی طعامه»(2)؛ یعنی پس آدمی باید در غذای خود، نظاره کند، فرمودند:
«علمه الذی یأخذه عمّن یأخذه» (3) یعنی منظور از آیه اینست که آدمی باید ببیند علمی را که فرا می گیرد از چه کسی فرا می گیرد؟
انسان خردمند که به نفس خود آگاه است و می داند از توان علمی مناسبی بهره مند نیست، سعادت، و به تعبیر روایت امام حسن مجتبی علیه السلام، سینه خود را هدف هر مطلب ناصوابی قرار نمی دهد. چون عقل او می گوید مطالعه هر مطلبی و گوش فرا دادن به هر سخنی بدون داشتن توان نقّادی، ممکن است به سلامت دین و ذهن آدمی لطمه بزند
آری بر خلاف تصوّری که متأسفانه و به نادرست بین ما رواج یافته، در بسیاری از موارد قائل سخن بسیار مهم است. توضیح آن که هر چند از امیرالمومنین علیه السلام منقول است که فرمودند:
«انظر الی ما قال و لا تنظر الی من قال» (4) یعنی به سخن نگاه کن و نه به گوینده آن.
ولکن آدمی که از فهم درست برخودار است چنین در می یابد که این سخن متوجه کسانی است که توان سنجش و تشخیص کلام درست از نادرست را دارند. همین الآن که خواننده گرامی این متن را مطالعه می کند مسائل بسیار پیچیده ای در حوزه های مختلف و موضوعات گوناگون علوم انسانی وجود دارد که متخصصّین آن دانش ها در حال تلاش برای حل آن ها هستند و در موارد پرشماری هنوز که هنوز است با یکدیگر اختلاف عمیق علمی و نظری دارند. حال کدام خرد سلیمی می پذیرد که می باید هر حرفی را آدمی خودش سبک سنگین کند. ای بسا به فرموده حضرت امام مجتبی علیه السلام بعضی از افکار و آراء باعث سقوط آدمی بشوند و هویت وی را در سراشیبی نابودی قرار دهند.
لذاست که به حکم عقل و دین در زمینه مسائل اعتقادی و اخلاقی و عملی باید یا خود انسان صاحب نظر و اصطلاحاً مجتهد بوده باشد یا آنکه تقلید کند. البته نه از هر صاحب نظری، که می باید عادل و امین بوده باشد. البته می دانیم که مرجع تقلید باید دارای شرایط دیگری نیز باشد که در رساله های توضیح المسائل مندرج می باشد. و نیز می دانیم که آدمی در مسائل اصول اعتقادی باید به یقین برسد و این مسأله، غالباً با تقلید حاصل نمی شود
.در مقابل این سخن روشن ممکن است گفته شود خود قرآن مجید می فرماید:
«فبشّر عباد الذین یستمعون القول فیتّبعون احسنه اولئک الذین هداهم الله و اولئک هم اولوا الالباب» (5)؛ یعنی [ای پیامبر گرامی] پس مژده بده بر بندگان من. آنان که سخن را استماع می کنند پس از بهترین آن تبعیت می کند. ایشان همانانند که خداوند هدایتشان کرده است و فقط آن ها هستند که صاحبان عقلند.
گسترش ارتباطات و علاوه شدن فضایی با نام «فضای مجازی» بر فضای واقعی از یک سو وظیفه ای سنگین و پر حجم بر دوش علمای دین قرار داده است و از سوی دیگر وظیفه ای بر عهده عموم مردم و آن صیانت از نابودی هویت انسان و سعادت اوست
لکن به نظر می رسد همان نکته ای که در زمینه روایت منقول از امیرالمومنین علیه السلام عرض شد، جواب این اشکال هم باشد. چون آن نکته یک نکته عرفی و عقلایی در فهم کلام می باشد.
پس منظور آیه شریفه آنست که کسانیکه نظری دارند اقوال را استماع کنند و آن گاه بهترین آن را تبعیت کنند. پس این آیه شریفه در مقابل آن نکته عقلایی قرار ندارد. بلکه مصداقی از مصادیق آن می باشد. علاوه بر آن که احتمالاً بتوان انتهای آیه شریفه را مویّد عرض نگارنده دانست. چون می فرماید: «آن ها صاحبان عقلند» و روشن است که انسان خردمند که به نفس خود آگاه است و می داند از توان علمی مناسبی بهره مند نیست، سعادت، و به تعبیر روایت امام حسن مجتبی علیه السلام، سینه خود را هدف هر مطلب ناصوابی قرار نمی دهد. چون عقل او می گوید مطالعه هر مطلبی و گوش فرا دادن به هر سخنی بدون داشتن توان نقّادی، ممکن است به سلامت دین و ذهن آدمی لطمه بزند. البته در باره تفسیر آیه شریفه، ای بسا نکات دیگری وجود داشته باشد که بیان آن ها مجال خود را می طلبد.
آری در کنار آن حدیث شریف و این حکم عقلایی تاکیدات و تشریفات زیادی در مورد تفکر و تعلم و به طور خاص تفقّه یعنی دین شناسی در میان کتاب و سنت اهل بیت علیهم السلام وجود دارد و اصولاً واجب است تا عده ای متخصّص سخنان و شبهات گمراه کننده را اول به خوبی درک کنند و بعد به خوبی پاسخ بدهند.
در نتیجه باید بگوییم گسترش ارتباطات و علاوه شدن فضایی با نام «فضای مجازی» بر فضای واقعی از یک سو وظیفه ای سنگین و پر حجم بر دوش علمای دین قرار داده است و از سوی دیگر وظیفه ای بر عهده عموم مردم و آن صیانت از نابودی هویت انسان و سعادت اوست.
پی نوشت:
1) بحارالانوار، ج1 ، ص218.
2) سوره عبس، آیه 24.
3) اصول کافی، ج1 ، ص50.
4) تضیف غررالحکم، ص 438.
5) سوره زمر، آیه 17- 18.
سید علی محمّد هاشمی رضوانی
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
