مرد مناجات در عرصه سیاست
بیان و نگارش سیره امام سجاد علیه السلام بسیار دشوار است؛ زیرا برخی از نویسندگان و مورخان، ذهن مردم را آشفته کرده و چنین القاء کرده اند که آن امام بزرگوار علیه السلام در گوشه ای نشست و به عبادت پرداخت و کاری به سیاست نداشت! مثلا می گویند «امام زین العابدین بیمار» در حالی که ایشان هم - مثل هر انسان دیگری - چند روزی در مدت عمرش مریض شد و این بیماری در محرم سال 61 هجری واقع شد تا آن جناب در واقعه عاشورا وظیفه دفاع و جهاد نداشته باشد. با این تدبیر الهی، 34 یا 35 سال پس از شهادت امام حسین علیه السلام زنده ماند و سالم و پرنشاط مسئولیت امامت امت را برعهده گرفت و شیعه را در دشوارترین دوران هدایت کرد .
تشکیل حکومت اسلامی
هدف کلی و استراتژی امامان معصوم علیهم السلام تشکیل حکومت اسلامی به شیوه خاص اهل بیت علیهم السلام بود. امام سجاد علیه السلام برای این هدف مقدس، بیش از سی سال، انواع تاکتیک ها و موضع گیریهای گوناگون را به کار برد و با سیاست و درایت و شجاعت و دقت و لطافت، آگاهانه برای تامین آن هدف کلی کوشید. البته آن حضرت در فکر آن نبودند که در زمان خودشان حکومت اسلامی ایجاد کنند؛ بلکه برای آینده تلاش می کردند.
برای ایجاد حکومت اسلامی چند امر باید تامین می شد:
1 . تدوین، تدریس و انتشار اندیشه درست اسلامی برگرفته از معصومین علیهم السلام.
2 . آشناکردن مردم نسبت به حقانیت اهل بیت علیهم السلام و این که حکومت اسلامی باید به وسیله آنان اقامه شود .
3 . شکل گیری تشکیلات منسجم و شایسته ای از شیعیان تا زمینه تشکیل حکومت اسلامی فراهم شود .
برای هرکدام از این سه امر، مشکلات فراوانی وجود داشت:
1 . اندیشه اصیل اسلامی تحریف شده و اندیشه جاهلی حاکم و غالب شده بود .
2 . تبلیغات اموی بر ضد اهل بیت علیهم السلام چنان گسترش یافته بود که مردم حتی در نمازها، به سب و لعن اهل بیت علیهم السلام می پرداختند!
3 . تشکیلات شیعه بر اثر اختناق و ارعاب و فقر و فشار اقتصادی و فرهنگی و سیاسی، متلاشی شده، نیروهای کادر شیعه به شهادت رسیده بودند.
آن حضرت می فرمایند : طاغوت ها و پیروان دنیاپرست آنها، شما را فریب ندهند . این حوادثی که در زندگی شب و روز برای شما - در دوران خفقان و مبارزه - پیش می آید، دلها را از نیت و جهتی که دارند باز می دارد و از آن انگیزه و نشاط لازم برای مبارزه می کاهد . و هدایت موجود را از یاد می برد و شناخت اهل حق را به فراموشی می سپارد
رویکرد حضرت پس از واقعه عاشورا
امام سجاد علیه السلام چون در دوران اختناق زندگی می کردند و نمی توانستند مفاهیم مورد نظرشان را آشکار و صریح بیان کنند، از دو روش استفاده می کردند:
الف) روش دعا که در صحیفه سجادیه متجلی است .
ب) روش موعظه که در غالب بیانات و روایات امام سجاد علیه السلام متبلور است. موعظه حضرت دو گروه عمده را در بر می گیرد :
1- عموم مردم : آن حضرت در ضمن خطاب به عموم مردم اولا غالبا به آیات قرآن استناد می نمودند؛ زیرا عموم مردم، معرفت کافی نسبت به امام سجاد علیه السلام نداشتند و استدلال می طلبیدند. ثانیا صریحا دستگاه حکومتی را برای رعایت تقیه مورد عتاب و انتقاد قرار نمی دادند.
حضرت زین العابدین علیه السلام سخن را با لحن موعظه به این صورت آغاز می کند که:
«ایها الناس اتقوا الله واعلموا انکم الیه راجعون; ... تقوای خدا را پیشه کنید و بدانید که به سوی خدا برمی گردید» .
«الا و ان اول ما یسالانک عن ربک الذی کنت تعبده; بدان که وقتی نکیر و منکر به سراغ تو می آیند اولین چیزی که آن دو می پرسند، از خدای توست که او را عبادت می کردی»
«و عن نبیک الذی ارسل الیک; از پیامبری که به سوی تو فرستاده شده، می پرسند»
«و عن دینک الذی کنت تدین به; و از دینت می پرسند که به آن معتقد بودی»
«و عن کتابک الذی کنت تتلوه; و از کتابت که آن را تلاوت می کردی، می پرسند .»
و آنگاه امام سجاد علیه السلام می رسد به نکته اصلی و محوری:
«و عن امامک الذی کنت تتولا; و از امامی که تو ولایت آن را داری، می پرسند .» (1)
امام سجاد علیه السلام وقتی می فرماید: «از امامت از تو می پرسند»، یعنی به تو می گویند که آیا امام درستی انتخاب کردی؟ و آن کسی که بر تو حکومت می کند و رهبر جامعه است، آیا به راستی انتخاب کردی؟ آیا خدا به امامتش راضی است؟ امامی که در اینجا ذکر می شود، یعنی جانشین پیامبر که هم متکفل ارشاد و هدایت دینی توست و هم متکفل هدایت و ارشاد امور زندگی در دنیا; امام یعنی رهبر جامعه . پس اطاعت از امام هم در امور دنیوی و هم در امور دینی واجب است .
ایشان با این روش آرام و موعظه آمیز، مردم را درباره مسأله امامت بیدار و حساس می کنند؛ در حالی که بنی امیه اساسا میل نداشت که بحثی درباره امامت و حکومت شود .
2- شیعیان : «موعظه های اختصاصی » امام سجاد علیه السلام آن مواعظی است که خطاب به شیعه صورت گرفته است و کاملا مشخص است که مخاطبان، از مخالفان دستگاه حاکم هستند. این موعظه های اختصاصی برای کادر سازی است تا در صورت ایجاد حکومت اسلامی، مسئولیت های مهم را برعهده بگیرند.
در نمونه ای از آن حضرت می فرمایند :
طاغوت ها و پیروان دنیاپرست آنها، شما را فریب ندهند . این حوادثی که در زندگی شب و روز برای شما - در دوران خفقان و مبارزه - پیش می آید، دلها را از نیت و جهتی که دارند باز می دارد و از آن انگیزه و نشاط لازم برای مبارزه می کاهد . و هدایت موجود را از یاد می برد و شناخت اهل حق را به فراموشی می سپارد .
هدف کلی و استراتژی امامان معصوم علیهم السلام تشکیل حکومت اسلامی به شیوه خاص اهل بیت علیهم السلام بود. امام سجاد علیه السلام برای این هدف مقدس، بیش از سی سال، انواع تاکتیک ها و موضع گیریهای گوناگون را به کار برد و با سیاست و درایت و شجاعت و دقت و لطافت، آگاهانه برای تامین آن هدف کلی کوشید
سپس امام سجاد علیه السلام موعظه می کند و هشدار می دهد که از همنشینی با گنه کاران بپرهیزید و ظالمان را یاری مکنید . (2) روشن است که امام علیه السلام عده ای از مۆمنین و هواداران را جمع کرده و دارد با روش موعظه، آنها را دلگرم و امیدوار می کند و از نزدیک شدن به دستگاه ستمگر زمان (عبدالملک بن مروان) منع و نهی می کند و آنها را شاداب و با طراوت و سرزنده نگه می دارد برای روزی که وجودشان بتواند در راه حکومت اسلامی مۆثر واقع شود .
صحنه غم بار جدایی و فراق
علی رغم آنکه امام سجاد علیه السلام در دوران امامت پربرکت خود - که 34 سال طول کشید - تعرض آشکاری به دستگاه خلافت نداشت ولی فعالیت های فرهنگی آن بزرگوار و تعلیم و تربیت عناصر مۆمن و مخلص، بنی امیه را نسبت به آن حضرت بدبین کرد؛ به طوری که به آن امام علیه السلام تعرض هم کردند و دست کم یک بار آن حضرت را با غل و زنجیر از مدینه به شام بردند .
این غل و زنجیری که نسبت به امام سجاد علیه السلام معروف است، به طور یقین معلوم نیست که در واقعه کربلا باشد اما در دوران امامت و از مدینه به شام، یقینی است . امام سجاد علیه السلام در موارد متعدد دیگری مورد شکنجه و آزار مخالفان قرار گرفت و سرانجام در سال 96 هجری در زمان خلافت ولید بن عبدالملک، به وسیله عمال خلافت، مسموم شد و به سعادت «شهادت » رسید .
سلام الله علیه یوم ولد و یوم عاش و یوم استشهد و یوم یبعث حیا .
پی نوشت:
1- این روایت در تحف العقول ذکر شده است . (ترجمه آیت الله احمد جنتی، ص 284) .
2- همان، ص 288 - 290 .
فرآوری: فاطمه سرفرازی
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
منبع: کتاب «پژوهشی در زندگی امام سجاد علیه السلام » نوشته مقام معظم رهبری.
