تعزیه روایتی که کهنه نمی شود

امیر زینلی که عنوان تعزیه‌خوان و نوحه‌خوانی در مجالس تعزیه را در کارنامه خود دارد و اکنون مسئول انجمن سرود و آهنگ‌های انقلابی قم است، از تعزیه در قم می‌گوید.

آیا برگزاری تعزیه در قم در گذشته به همین ترتیبی است که امروز برگزار می‌شود، یا شکل دیگری داشته است؟

تاریخچه تعزیه در قم همانند دیگر شهرهای ایران است. پیدایش و نحوه اجرای آن نیز با دیگر شهرها یکسان است. تعزیه به عنوان نوعی شیوه بیانی سوگواری امام حسین(ع) به سبک نمایش است، با این تفاوت به دلایلی در شهر قم کمتر اجازه اجرا به صورت میدانی داده می‌شد و قسمت‌هایی از تعزیه به شیوه دسته‌ای و برپایی کارناوال در معابر و چهارراه‌ها مثل بازار، آستانه و... روی تخت‌های سیار اجرا می‌شد.

در چند دهه اخیر در قم تعزیه به صورت سکویی اجرا می‌شود اما در روستاهای اطراف قم همچنان در تکایا و به صورت میدانی اجرا می‌شود.

در گذشته اجرای تعزیه در روستاهای اطراف قم رونق بیشتری داشته و تعزیه خوان‌های مطرحی در روستای قم به اجرای تعزیه می‌پرداختند که در سطح کشور نیز سرشناس بودند که می‌توان به مرحوم مرتضی سلیمانی گیوی، مرحوم سید عباس سید ابراهیمی قاهانی و علی محمدی کریمی کهکی، محمد بیتندی و... اشاره کرد.

امروزه نیز استادانی مانند اسماعیل محمدی، احمد عزیزی، ابوالفضل کبابیان، سید حسن گل ختمی، رضا نصرالهی، مهدی صیادی و... تعزیه خوان‌های حرفه‌ای و مطرح کشور از استان قم هستند.

قم از نظر تعزیه و تعزیه‌خوانی در چه جایگاهی قرار دارد؟

تعزیه‌خوان‌های قم در سطح کشور مطرح بوده و در رده‌های اول قرار دارند. اگر در تمام کشور سه شهر در زمینه تعزیه حرفی برای گفتن داشته باشند یکی از این شهرها قم است.

یکی از خصوصیاتی که هیئت‌های تعزیه قم دارند، اجرای تعزیه در ایام تابستان در شهر مقدس مشهد است که در این برنامه علاوه بر دعوت از تعزیه خوان‌های قمی از تعزیه خوان‌های مطرح شهرهایی چون تهران، اصفهان، تفرش و قزوین نیز دعوت می‌شود تا در این مراسم شرکت کنند.

این برنامه سال‌ها است که اجرا می‌شود و از زمان مرحوم سید عباس سیدابراهیمی و سید اصغر جده‌خواه در مشهد برگزار می‌شد که رفته رفته هیئت‌های دیگر به این امر اهتمام ورزیدند.

آیا امروز تعزیه همان رونق ایام گذشته را دارد؟

رونق تعزیه‌خوانی در حال حاضر بیشتر از گذشته است و تعزیه خوان‌ها فعالیت خود را به صورت حرفه‌ای در سطح کشور ادامه می‌دهند. بیشتر تعزیه خوان‌های قمی برای اجرا به شهرهای دیگر و حتی به خارج از کشور نیز دعوت می‌شوند.

در گذشته معمولا اجرای تعزیه در ایام محرم و صفر و در مناسبت‌هایی مانند شهادت اهل بیت(ع) صورت می‌گرفت، اما امروزه در طول ایام هفته و ماه نیز اجرا می‌شود. همچنین از 30 سال اخیر نوازنده‌های ترومپت خوبی در تعزیه قم فعالیت می‌کنند و در شهرها و روستاهای تعزیه‌خیز هم معتبر هستند.

تعزیه‌خوان‌های قم این روزها با چه مشکلاتی مواجه هستند؟

در زمان حال تعزیه خوان‌های مطرح را به صورت انفرادی برای اجرا دعوت می‌کنند که این به نوع خود به اجرای گروهی آسیب وارد می‌کند و دعوت باید از یک گروه صورت بپذیرد، چرا که تعزیه یک کار گروهی است مانند یک تیم فوتبال که با هم تمرین کرده‌اند و با نقاط ضعف و قوت هم آشنا هستند و به خوبی می‌توانند اجرای مطلوب و یک دستی داشته باشند.

در قم مکان مناسب و تکیه‌ای برای اجرای تعزیه وجود ندارد، بارها و در جلسات مختلف با مسئولان در مورد نبود مکان مناسب صحبت کرده‌ایم، حتی نامه‌ای از رئیس مجلس شورای اسلامی در این زمینه گرفته و به شهرداری مراجعه کرده‌ایم اما مسئولان شهری به ما گفته‌اند که جای مناسبی ندارند.

گاهی دیده می‌شود تعزیه به صورت شخصی و توسط افراد در سطح شهر و خیابان و منازل برگزار می‌شود که متاسفانه در خیلی موارد از هنرمندان بومی دعوت نمی‌شود و هنرمندان شهرهای دیگر برای اجرای تعزیه حضور پیدا می‌کنند و این در حالی است که اجرای هنرمندان قمی خیلی بهتر از هنرمندان دیگر شهرها است.

ساخت تالار مرکزی شهر و اختصاص سالن روباز با ظرفیت 600 نفر به این امر در دستور کار مسئولان قرار دارد اما باید منتظر بود تا این ساختمان ساخته شود شاید به تعزیه اختصاص داده شود چرا که سالن‌هایی ساخته می‌شود اما در اختیار ارگان دیگری قرار می‌گیرد که سهولت در اختیار هنرمندان قرار نمی‌دهند و کرایه‌های سنگینی مطالبه می‌کنند.

در حال حاضر چه تعداد تعزیه‌خوان در قم مشغول به فعالیت هستند؟

در شهر قم حداقل 12 گروه که در هر گروه 15 الی 20 نفر فعالیت می‌کنند، حضور دارند. بعضی افراد به صورت ثابت فعالیت دارند و بعضی تعزیه خوان‌های مطرح در این برنامه‌ها به صورت مهمان حضور پیدا می‌کنند.

هیئت‌های تعزیه به صورت هفتگی و چرخشی در منازل اجرای برنامه دارند، به این برنامه‌ها که به صورت دورخوانی اجرا می‌شوند، انجمنی هم می‌گویند که با حضور مستمع برگزار می‌شود و جنبه تمرین و ذکر مصیبت نیز دارد.

امسال از طرف اداره کل فرهنگ و ارشاد استان قم، مجوز اجرای 10 روز تعزیه در ایام محرم صادر شده است که هزینه‌ها اعم از دستمزد هنرمندان را پرداخت کرده‌اند اما مکان مناسبی پیدا نکردیم.

تکیه شاه خراسان قول همکاری دادند اما در عمل اتفاقی نیفتاد و بعد از 10 روز جواب نهایی داده شد که باید کرایه پرداخت کنید. آیا این زیبنده است در شهر مذهبی قم برای اجرای برنامه مذهبی مشکل داشته باشیم و مکان مناسبی نباشد و در شهرهای دیگر که تعزیه خوان‌های مطرح ندارد، ده‌ها مکان و بهترین تکایا برای اجرا ساخته شود.

متونی که تعزیه خوان‌ها استفاده می‌کنند، تا چه اندازه متقن و علمی است؟

اشعار تعزیه به گونه‌ای نوشته می‌شود که مردم‌فهم باشد و در ضمن افراد باسوادتر هم بتوانند استفاده کنند. از آنجایی که متون قدیمی اشکالاتی دارد، حوزه هنری قم برای تصحیح نسخ و متون تعزیه اقدام به چاپ کتاب‌هایی کرده است که سه مجلس آن در مورد قمر بنی‌هاشم، امام حسین(ع) و حضرت علی اکبر تاکنون به چاپ رسیده است. همچنین مجلس حضرت قاسم نیز در دست چاپ قرار دارد.

گروه دانشنامه امام حسین(ع) از دارالحدیث در این زمینه با حوزه هنری همکاری داشته و نسخ تعزیه را مورد بررسی قرار می‌دهند و صحنه‌های غیرمستند، غیرواقعی و اشعار ضعیف حذف می‌شود و صحنه‌هایی که استفاده از آن بلامانع است، پس از تصحیح اشعار چاپ می‌شود تا در دسترس هنرمندان قرار گیرد.

حضور جوانان در تعزیه کمرنگ شده است، برای جذب جوانان به این هنر آیینی چه راهکارهایی وجود دارد؟

سئوال خوبی پرسیدید. حضور بچه خوان‌ها در تعزیه کم شده است. در گذشته پدر و مادرها نذرهایی برای حضور فرزندان خود در تعزیه و ایفای نقش‌هایی چون فرزندان مسلم، سکینه، حضرت قاسم و... انجام می‌دادند، اما در حال حاضر این اتفاق نمی‌افتد و کودکان با وجود تکنولوژی‌های مختلف از جمله کامپیوتر و اینترنت و... کمتر به نمایش تعزیه رغبت نشان می‌دهند و در واقع تعزیه برای آنها جلوه چندانی ندارد.

تعزیه یک هنر آیینی سنتی و عمومی است و فرهنگ و آیین عاشورایی را ترویج داده و منتقل می‌کند، اما زمانی که تعزیه و موسیقی آن از صدا و سیما پخش نمی‌شود و تبلیغاتی صورت نمی‌گیرد، کودکان و نوجوانان با این هنر آیینی آشنا نمی‌شوند و تمایلی برای حضور در این محافل ندارند.

اگر مشکل مکان برای اجرای تعزیه برطرف شود و کودکان علاقه‌مندی که تعزیه‌ها را از سی‌دی‌های مختلف تماشا می‌کنند، اجرای کامل و زنده آن را ببینند، حتما برای یادگیری آن هم اقدام می‌کنند.

آموزش در تعزیه در چه جایگاهی قرار دارد و تا چه اندازه ضروری به نظر می‌رسد؟

آموزش تعزیه به صورت کلاسیک نیست، در مطالب قبل گفته شد که هیئت‌های مختلف تعزیه در برنامه‌های هفتگی به دورخوانی می‌پردازند که این خود تمرین مناسبی برای تعزیه خوان‌ها است چرا که استادان این فن نیز در این دورخوانی‌ها حضور پیدا می‌کنند و این خود کلاس آموزشی است.

با ثبت جهانی تعزیه در یونسکو انتظار می‌رفت نگاه جدی‌تری به این هنر آیینی صورت گیرد و مدرسه تعزیه دایر شود و یا شیوه نامه مکتوب در این زمینه تهیه شود اما انگار این ثبت جهانی همان جا ماند و این در حالی است که هنری که به ثبت می‌رسد باید به صورت علمی و آکادمیک مطرح شود و به آن بیشتر بها بدهند.

در حال حاضر اگر کسی از خارج از کشور برای بازدید از یک مجلس تعزیه وارد ایران شود در کجا می‌توانیم تعزیه را به وی نشان دهیم؟ همین طور اگر گروهی خواستند این هنر را آموزش ببینند چه مطلبی به صورت عملی می‌توانیم ارائه دهیم، اختصاص مکان مناسب و بودجه لازم می‌تواند بحث آموزشی را رونق دهد.