توجه به مطالبات عمومی

نظام های حاکم بر جوامع بشری ، زمانی می توانند شاهد استحکام پایه های خویش باشند که عنصر مشارکت عمومی در تحقق آنها نقش اساسی داشته باشد و به تعبیری قوام و ثبات هر حکومتی بسته به میزان حضور و مشارکت عمومی همسو با آن است و در این قضیه میان جوامع لائیک و غیر لائیک فرقی نیست.

بلکه آنچه مهم است توافق و مساعدت آرای عمومی نسبت به نظامی است که حاکم بر جامعه است و می توان گفت همین مساله از زیر ساخت های اساسی نظامهای سیاسی به شمار می آید.

آنچه امروز به عنوان دمکراسی و مدلهای مختلفی که از آن ارائه شده ، در جهان مطرح است ، فرآیندی است که به منظور توجه به آرائ و مقبولیت عمومی طراحی شده و به دنبال همگانی کردن حکومت و به تعبیر نه چندان تمام حکومت مردم بر مردم است ؛ البته این مساله که دمکراسی و مدلهای مختلف آن ، با تمام آوازه ای که به دست آورده است آیا توانسته در راستای اهداف خود به موفقیت هایی دست یازد یا خیر، بحث دیگری و مجال دیگری می طلبد؛ اما آنچه غیر قابل انکار است آن که رویکرد دمکراسی لااقل در ادعا، مبتنی بر مشارکت عمومی و حضور حداکثری افراد جامعه در حکومت است.

در این میان آنچه مهمتر می نماید، آن است که چگونه باید به مشارکت عمومی دست یافت و حضور حداکثری جامعه را در لایه های مختلف نظام حاکم بر آنها شاهد بود؟

یکی از راههای کشف مشارکت مردمی و اذعان به حضور آنها در عرصه های مختلف تصمیم گیری ، انتخابات است.

در فرهنگ سیاسی «انتخابات فرآیندی {است} که از طریق آن کسانی ، یک یا چند تن نامزد را برای انجام دادن کار معین بر می گزینند... انتخابات انواع گوناگون دارد. هر رای دهنده ممکن است فقط به یک نامزد رای بدهد یا به چند نفر (به شرط این که چند کرسی نمایندگی وجود داشته باشد.»)

«انتخاباتی را که در آن رای دهندگان نمایندگان خود را مستقیما_ از میان نامزدها انتخاب کنند، یک درجه ای می نامند و انتخاباتی را که در آن رای دهندگان نخست به کسانی رای دهند که آن کسان نمایندگان اصلی را از میان خود انتخاب کنند، دو درجه ای می نامند.»

بنابراین آنچه غرض اصلی از برگزاری انتخابات به شمار می آید، دستیابی به پشتوانه حداکثری برای نظام حاکم یا نظامی است که بنای حاکمیت دارد؛ بنابراین مقوله انتخابات هر گاه در مسیر تقلب و انحراف قرار نگیرد و در عین حال از اقبال عمومی بهره مند باشد، می تواند به نحو قابل اعتنایی ، نسبت به رای حداکثر، کاشفیت داشته باشد.

اما آنچه در رتبه مقدم بر اصل انتخابات قرار دارد، نوع استقبال مردمی از انتخابات و حضور آنهادر عرصه تصمیم گیری است ، یعنی درست همان چیزی که در با شکوه شدن فرآیند انتخابات و عدم آن ، نقش اساسی دارد و بدیهی است حضور حداکثری در عرصه انتخابات به عنوان مساله ای که شدت و ضعف پذیر است ، در معرض آسیبها و چالشهایی قرار دارد که بی توجهی به آنها می تواند در صد حضور عمومی را بشدت کاهش دهد و از طرفی ، ضرورت هایی را اقتضا می کند که پرداختن به آنها، باعث ارتقای کمی و کیفی حضور مردم در انتخابات خواهد بود.

اکنون که جامعه اسلامی ما در آستانه انتخاباتی مهم قرار گرفته است و با توجه به این که حضور در این انتخابات با توجه به شرایط و مصالح داخلی و بین المللی نظام جمهوری اسلامی ضروری و لازم به نظر می رسد، این پرسش اساسی جای خود را در رشته افکار اندیشمندان و اهل نظر باز می کند که چه راهکارهایی برای حضور پررنگ مردم در عرصه انتخابات متصور است تا در سایه آن شاهد نوعی انتخابات حداکثری باشیم؟ بایدها و نبایدهای انتخاب حداکثری و تجلی مشارکت عمومی کدام است؟ که در زیر بدین مهم پرداخته شده است.

راهکارهای انتخابات حداکثری

حضور گسترده مردم در عرصه های مختلف تصمیم گیری ، در گروی اموری است که نهادینه شدن آنها در لایه های مختلف حاکمیت از ضروریات غیر قابل انکار است که عمدتا بایستی تحقق آنهااز سوی نظام اسلامی و متصدیان امور صورت پذیرد؛ البته گفتنی است که تحقق برخی بایدها حداکثری شدن انتخابات محدود به مقطع زمانی خاص نیست ، بلکه در هر زمان باید مورد توجه باشد و تحقق برخی دیگر بیشتر مربوط به مقطع خاص انتخابات است.

قسم اول به این شرح است: تبیین آرمان ها و اهداف نظام جمهوری اسلامی: هر چند تفکر اجتماعی موجود نسبت به آرمان ها و اهداف پیش روی جمهوری اسلامی بیگانه نیست ، اما چه بسا در طول زمان و به واسطه روزمرگی شدن امور، جلای خود را از صفحه ذهن انسان از دست داده یا دستخوش فراموشی شده است و همین موضوع ، تبیین و تذکار اهداف و مقاصد عالیه نظام را برای آحاد جامعه ضروری می نماید.

بازگویی اهداف انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی در واقع نوعی تجدید همان اصول و مبانی ای است که مردم متدین ایران برای اجرایی کردن آنها، جان و مال خود را در طبق اخلاص نهادند.

بدیهی است یادکرد این اهداف می تواند روحیه دفاع از آرمان های اسلامی را که یکی از مصادیق آن ، مشارکت عمومی در عرصه های مختلف تصمیم گیری از جمله انتخابات است ، شدت بخشد.

توجه جدی حاکمیت به مطالبات عمومی و تلاش در برای رفع معضلات اجتماعی و مشکلات مردم بخصوص قشر آسیب پذیر یکی دیگر از مهماتی است که می تواند حضور مردم را پای صندوق رای تقویت کند.

اگر عملکرد حاکمیتی نتواند رضایت عمومی را جلب کند و جامعه شاهد اقداماتی درخصوص رفع مشکلات و معضلات اجتماعی نباشد، آنجاست که خطر عدم دفاع از آن حاکمیت ، شاکله حکومت را تهدید می کند و بدیهی است نظام اسلامی که هر چند گامهای بلند و باارزشی در این زمینه برداشته است ، اما تکیه گاه مردمی نظام اقتضا دارد مسوولان بیش از پیش به تامین رفاه اجتماعی و رفع مشکلات اندیشه کنند.

آنچنان که سزاوار این ملت فرهیخته است. نگاهی کوتاه به سخنان نورانی حضرت علی ع در نامه ای که به مالک اشتر نوشتند، این حقیقت را بر همگان روشن می کند که از وظایف هر حکومتی ، رفع مشکلات رعیت و تامین نیازهای متناسب با شوون جامعه است تا از این طریق به حکومت دل ببندند.

در قسمتی از این نامه آن حضرت تصریح می فرمایند که : «و مهربانی و خوشرفتاری و نیکویی با رعیت را در دل خود جای ده.» بدیهی است از مصادیق عمده مهربانی و ابراز محبت و نیز لطف در حق مردم ، رسیدگی به امورات آنهاست.

در قسمتی دیگر می فرماید: «و بدان چیزی سبب خوشبینی حاکم نسبت به مردم ، بهتر از نیکویی و بخشش به ایشان و سبک گردانیدن هزینه های آنها نیست. پس باید در این باب کارکنی تا خوشبینی به رعیت را به دست آوری زیرا خوشبینی رنج بسیار را از تو دور می دارد.»

و روشن است که بدبینی به رعیت موجب سختگیری می شود و سختگیری بر مردم رنجش آور است و هر گاه مردم از حکومتی برنجند، نسبت به زوال آن اقدام می کنند. از این کلام نورانی به دست می آید که رسیدگی به امورات آحاد جامعه و پاسخگویی به مطالبات آنها و اقدام درخصوص سبک کردن هزینه های زندگی ناشی از توجه حاکمیت به مردم و در نقطه مقابل ، مقبولیت حکومت از ناحیه جامعه و به تبع آن حضور در عرصه های مختلف از جمله انتخابات ، به منظور احیائ و استدامه آن حکومت خواهد بود.

حضرت امام راحل ره نیز در جای جای کلامشان توجه به این مهم را مورد تاکید قرار داده اند. در قسمتی از پیام ایشان به مناسبت افتتاح مجلس شورای اسلامی آمده است : «طرحها و پیشنهادهایی که مربوط به عمران و رفاه حال ملت بخصوص مستضعفین است ، انقلابی و با سرعت تصویب کنید و از نکته سنجی ها و تغییر عبارات غیر لازم که موجب تعویق امر است ، اجتناب کنید و از وزارتخانه ها و مائموران اجرا بخواهید که از کاغذ بازی ها و غلط کاری های زمان طاغوت اجتناب کنند و رفاه ملت مظلوم و عقب افتادگی های آنها را به طور ضربتی تحصیل و ترسیم کنند.»

اقدام برای برقراری عدالت و اجرایی کردن آن در لایه های مختلف حاکمیت و جامعه از ضروریات استقبال عمومی و حداکثری از انتخابات است.

عدالت ، اساس احکام الهی و میزان تشریع است. برپایی عدالت از سوی مسلمین مورد تائکید قرآن قرار گرفته است: «ای کسانی که ایمان آورده اید کاملا قیام به عدالت کنید.»

البته مخفی نیست که عدالت دارای اقسامی است. مهمترین اقسام آن به این شرح است : عدالت در قانون : حضرت علی ع فرمودند: «قانون به نفع کسی اجرا نمی شود مگر به ضرر او نیز اجرا می شود و به ضرر کسی نیز اجرا نمی شود مگر به نفع او نیز اجرا می گردد»

بدین معنا که قانون حق برای همه علی السویه است و عدالت در قانون آن است که مفاد آن برای همه افراد جامعه بدون استثنا عملی شود. عدالت در اقتصاد: از توصیه های اکید اسلام به مجریان قوانین اسلام ، رعایت عدالت اقتصادی است.

حضرت علی ع در خصوص مسوولیت حاکم در برابر عدالت اقتصادی درباره کسی که از او به ناروا درخواست کمک کرد، فرمود: «این ثروت نه مال من است و نه مال تو، بلکه غنایم مسلمانانی است که به یاری شمشیر و جهاد در راه خدا اندوخته اند، پس اگر تو هم در کارزار با آنان همرزم بوده ای ، تو را نیز از آن سهمی است و الا این دسترنج آنان برای غیر دهان آنان نخواهد بود.»

عدالت در زمینه روابط اجتماعی : عدالت اجتماعی در ستون دینی اسلام از جایگاه خاصی برخوردار است و اسلام ، ظلم و اجحاف در حق هیچ کس را نمی پذیرد، از این نظر و برای حفظ عدالت اجتماعی برای اقشار مختلف جامعه ، حقوقی خاص معین کرده است.

جامعه ای که حقوق افراد در آن مورد توجه قرار نگیرد، نه تنها پشتوانه مردمی را از دست می دهد بلکه طوفانی علیه خود نظام حاکم بر آن جامعه خواهد بود. متصدیان باید با الهام گرفتن از آموزه های دینی بر این ضرورت پابفشارند و بر حذف اختلاف طبقاتی و اقامه عدالت اجتماعی در سطح جامعه اسلامی بکوشند.

بدیهی است چنین تجلی جلوه های عدالت در عرصه های مختلف اجتماع ، اقتصاد و قانون می تواند عامل مهمی در مشارکت عمومی مردم در عرصه های تصمیم گیری نظام باشد. تبیین نقش موثر مردم در عرصه های مختلف تصمیم گیری : آنچه از فحوای متون دینی به دست می آید، تکلیف فردی و اجتماعی اسلام است.

یعنی غیر از حوزه تکالیف فردی که در اسلام برای فرد جعل شده است ، یک سلسله تکالیفی نیز وجود دارد که متوجه جامعه است و اسلام بار تکلیف را بر دوش جامعه که از نظر حقوقدانان و جامعه شناسان واقعیتی خاص دارد، نهاده است.

از جمله احکام اجتماعی اسلام مبارزه با طاغیان و متمردان است. آنجا که می فرماید:« و هر گاه دو گروه از مومنان با هم به نزاع و جنگ بپردازند، آنها را آشتی دهید و اگر یکی از آن بر دیگری تجاوز کند با گروه متجاوز پیکار کنید تا به فرمان خدا باز گردد...»

و نیز در باب جهاد که از تکالیف اجتماعی اسلام است می فرماید:«در راه خدا جهاد کنید و حق جهادش را ادا نمایید.»

و نیز درباره اقامه دین می فرماید:« دین را بر پا دارید و در آن تفرقه ایجاد نکنید.»

و از آنجا که وظیفه اقامه دین متوجه جامعه اسلامی است و از طرفی جامعه بدون تشکیل دولت قادر به انجام این وظایف نیست ، پس بر جامعه لازم است که در راستای تحقق بخشیدن به دستورات سیاسی اجتماعی اسلام تشکیل حکومت دهد.

بنابراین سرچشمه قدرت در تاسیس حکومت افراد جامعه هستند. هنگامی که مهاجران و انصار با حضرت علی ع بیعت کردند، آن حضرت بالای منبر رفت و فرمود: «ای مردم انبوه ، امر حکومت مربوط به شماست ، هیچ کس حق ندارد آن را به خود اختصاص دهد، مگر آن کس که شما او را امیر و حاکم قرار دهید.»

مخفی نیست تبیین نقش اساسی مردم و این وظیفه مهم ، یکی از ضرورت های حداکثری شدن انتخابات و در نتیجه دفاع از نظام اسلامی است. برخی از بایدهای مربوط به مقطع انتخابات به این شرح است :ایجاد فضای رقابتی سالم در انتخابات : جای تردید نیست نفس رقابت ، مقتضی توجه انظار به مقوله مورد رقابت است ، به گونه ای که درصد رقابت ، هر اندازه بیشتر باشد حساسیت رقبا و طرفداران آنها برای شرکت در میدان رقابت بیشتر می شود.

انتخابات از اموری است که عنصر رقابت در تشریک مساعی آحاد جامعه در آن بسیار موثر است. ضروری است هم حاکمیت و هم جامعه با فعالیتی کردن آنچه به ایجاد فضای رقابت سالم می انجامد، توجه خاص کرده تا از این رهگذر بتوان شاهد مشارکت عمومی منسجمی در انتخابات بود.

ارائه برنامه ها و طرحهای مورد نظر نامزدها: تنوع و تکثر برنامه های نامزدها و ارائه و طرح آنهابرای افکار عمومی می تواند زاینده روح اعتماد باشد و امید و نشاط را در جامعه به وجود آورده و با بالا بردن قدرت انتخاب مردم ، ضریب استقبال را شدت بخشد.

ارائه راهکارهای فعالیتی کردن برنامه ها از سوی نامزدها: آنچه می تواند به عنوان دغدغه اساسی مردم در انتخاب شخص یا اشخاص به عنوان نماینده آنها باشد، عملی شدن برنامه هایی است که نامزدها از پیش ، وعده آنها را داده اند.

اعتمادسازی از سوی نامزدها در این خصوص ، گاهی جدی و ضروری و غیرقابل انکار در راستای مشارکت عمومی در انتخابات است. این که نامزدها برای عملی کردن برنامه های اقتصادی خویش دارند یا در حوزه سیاست مثلا به عنوان مثال برای حل مساله برنامه های هسته ای ایران ، چه راهکاری مدنظر دارند و همچنین در زمینه های مختلف دیگر فرهنگی ، اجتماعی و...، قطعا می تواند در ارتقای ضریب مشارکت عمومی در انتخابات تاثیر بسزا داشته باشد؛ البته امور دیگری نیز از قبیل احراز صداقت نامزدها توسط مردم می تواند درصد مشارکت را بالا ببرد.

شکی نیست که اگر مردم در فضای رقابتی سالم قرار نگیرند، یا برنامه های جدی از سوی نامزدها یا اعتمادسازی به منظور عملی شدن برنامه هایشان صورت نگیرد، یا این که جذابیتی در خصوص صداقت نامزدها برای مردم محقق نشود، نمی توان یک انتخابات حداکثری را انتظار داشت.

با توجه به آنچه گذشت می توان به چالشها و آسیبهایی که می تواند مشارکت عمومی در عرصه انتخابات را تحت الشعاع قرار دهد پی برد.

بدیهی است پیش از هر چیز، ترک هر یک از ضروریات انتخاب حداکثری ، خود، می تواند به نوعی چالش در این مسیر قلمداد شود، سوای آن که آسیبهای دیگر فرا رو را نباید از نظر دور داشت ؛ به عنوان نمونه ترجیح منافع شخصی و جناحی بر منافع ملی از سوی نامزدها، تحرکات خارجی و گرایش های همسو با آنان به منظور تضعیف نظام و انتخابات ، ترویج فرهنگ لاابالی و بی هویتی نسبت به حضور در عرصه های تصمیم گیری از سوی مخالفان نظام اسلامی ، هر یک به نوبه خود می تواند حضور اکثری را در انتخابات تهدید کند.

از این رو جلوگیری از این نوع آسیبها هم از سوی حاکمیت و هم تشکلهای مستقل و خلاصه آحاد مردم در راستای صیانت از نظام مندی جمهوری اسلامی لازم و ضروری است.

حسن رضایی مهر