محفل‌های مجازی و تحولات فیس‌بوكی

فیس‌بوك (facebook) كه در 4 فوریه 2004 به وجود آمد، از جمله شبکه های اجتماعی مجازی و البته یكی از گسترده ترین و مهمترین شبکه های اجتماعی است که به واسطه آن می‌توان با دوستانی که دارای حساب کاربری در این سایت هستند عکس، فیلم یا پیغامی به اشتراک گذاشت.

شاید در ابتدای كار این سایت، بسیاری آن را با نمونه های نسبتا مشابه آن نظیر «اوركات» یا «فوروم» های اینترنتی ـ كه برای گفت و گو درباره موضوعات مختلف ایجاد شده ـ مقایسه می كردند اما فیس‌بوك خیلی زود نشان داد كه برتری های زیادی نسبت به این نمونه ها دارد.

گستردگی بیشتر، فضا و رنگ و لعاب جذاب تر برای كاربران، بهره گیری از امكانات بیشتر در فضای مجازی و در نتیجه بازتر گذاشتن دست كاربران برای عرضه دیدگاه ها، نظرات و تمایلات خود، دادن حق انتخاب به كاربر برای آنكه میزان عمومی یا خصوصی بودن یك پیغام را تعیین كند و بسیاری ویژگی های دیگر، فیس‌بوك را از دیگر شبكه‌های اجتماعی متمایز كرده است.

فیس بوک در حال حاضر بیش از یک میلیارد نفر کاربر دارد و هم‌اکنون به 40 زبان دنیا قابل دسترس است و 70 درصد از کاربران آن نیز در خارج از ایالات متحده هستند. این اجتماع بزرگ و بدون مرز موجب شده است كه فیس‌بوك به بزرگترین محفل گروه های مختلف برای عرضه خود بدل شود، بطوریكه بسیاری از رسانه ها و شبكه‌های رادیویی و تلویزیونی جهان، امروز صفحاتی برای خود در فیس‌بوك ایجاد كرده اند تا از آن طریق از نظرات مخاطبان خود و موضوعات دلخواه آنها برای انعكاس در رسانه‌شان آگاه شوند.

بسیاری از گروه های ایدئولوژیك، اعتقادی، سیاسی، فرهنگی، هنری و بویژه اجتماعی نیز در سرتاسر دنیا از فیس‌بوك و امكان ایجاد صفحه یا گروه اختصاصی در این سایت استفاده می كنند تا عقاید، نظرات، آثار و فعالیت های خود را برای مخاطبان صفحات یا اعضای گروه های مجازی خود مطرح و طرفداران جدیدی برای خود جذب كنند.

از سال 2008 یعنی چهار سال پس از راه اندازی فیس‌بوك، این شبكه اجتماعی كم كم جای خود را در ایران نیز باز كرد؛ آنقدر كه به شهادت پایگاه های اینترنتی ارزیابی كننده میزان بازدیدكنندگان سایتها، فیس‌بوك اولین یا جزو سه سایت اول پر مخاطب در این كشور است.

چند ماه پس از جا باز كردن فیس‌بوك در ایران، جنجالی ترین اتفاق سیاسی كشور پس از انقلاب رخ داد؛ انتخابات ریاست جمهوری سال 88.

پس از انتخابات ریاست جمهوری در سال 1388 و بروز حوادث پس از آن، این تلقی مطرح شد كه فیس‌بوك یكی از عوامل هماهنگی تجمعات خیابانی است و البته همینطور هم بود. شور انتخاباتی كه تا پیش از برگزاری انتخابات در كشور ما وجود داشت، موجب شده بود تا در همان بازه چند ماهه منتهی به انتخابات، تعداد فیس‌بوكی های ایران چند برابر شود و این پتانسیل، بهترین محفل برای تجمعات مجازی و انجام هماهنگی های لازم بود.

البته این مساله دو وجه داشت؛ از سوی دیگر برخی مخالفان اعتراضات پس از انتخابات نیز از ظرفیت فیس‌بوك برای ابراز مخالفت خود و مقابله با موج معترضان در فضای مجازی استفاده می كردند.

با وجود آنكه عده ای، فیس‌بوك را یكی از شریك جرم های حوادث سال 88 می دانستند، برخی پا را فراتر گذاشتند و گفتند كه این شبكه اجتماعی متهم ردیف اول است نه شریك جرم. این عده معتقد بودند كه اساسا تشكیل این سایت بنا به دلایل و اغراض سیاسی آمریكا و اسرائیل و غرب و استكبار بوده و گسترش آن در میان اقشار مختلف بویژه جوانان در چند ماه پیش از برگزاری انتخابات، یك حركت از پیش تعیین شده و برنامه ریزی شده بوده است.

فیس‌بوك در ایران فیلتر شد و حتی در برهه ای، عضویت در این شبكه اجتماعی را نوعی جرم نامیدند و به اشتراك گذاری پیغام های «بودار» را از جمله مصادیق تبلیغ علیه نظام یا حتی اقدام علیه امنیت ملی اعلام و از استفاده بی‌بی‌سی از فیلم‌های مربوط به درگیری‌های سال 88 كه در فیس‌بوك به اشتراك گذاشته شده بود به عنوان مصداق این اقدامات یاد شد.

پرداختن به نقش فیس‌بوك در كنار «توییتر» و «یوتیوب» ـ دو شبكه اجتماعی مجازی دیگر با امكاناتی متفاوت با فیس‌بوك ـ یكی از موضوعات مورد علاقه رسانه های داخلی و خارجی شد اما این مساله زمانی پررنگ تر شد كه اوضاع برخی كشورهای عربی و مسلمان نظیر مصر، تونس و یمن به هم ریخت و مردم این كشورها در اعتراض به رفتار حاكمانشان به خیابانها آمدند.

از همان ابتدای شكل‌گیری بیداری اسلامی و سپس با گسترش آن در كشورهای مختلف، یكی از موضوعاتی كه زیاد به آن پرداخته می‌شد، نقش شبكه‌های اجتماعی بویژه فیس‌بوك در این تحولات و ظرفیت آن برای هماهنگ كردن معترضان بود. اما این‌بار رسانه‌های خارجی بودند كه بیشتر به این موضوع می‌پرداختند؛ چراكه پیشتر، برخی در داخل كشور اصل وجود این شبكه اجتماعی را مضر و مخل امنیت معرفی كرده بودند و حالا كه اعتراضات مردم آن كشورها اقدامی مثبت تلقی می‌شد، شاید پرداختن به محاسن سایتی كه فیلتر بود، ذهن مردم را وارد نوعی دوگانگی یا پارادوكس می‌كرد.

نمونه همین مساله را در اعتراضات مردمی در برخی كشورهای اروپایی نیز شاهد بودیم و در بارزترین مثال، بسیاری از هماهنگی‌های دانشجویان معترض در انگلستان طی یكی دو سال اخیر از طریق فیس‌بوك انجام شد.

كاركرد و در واقع تاثیرات كاركردی فیس‌بوك و دیگر شبكه‌های اجتماعی و سایتهایی نظیر توییتر و یوتیوب به همینجا ختم نمی‌شود؛ چنانچه انتشار 13 دقیقه از فیلمی موهن درباره پیامبر اسلام(ص) در یوتیوب به همان اندازه جنجال‌برانگیز شد كه اگر كل آن فیلم در سینماها اكران می‌شد، دردسرساز می‌شد. یا مثلا انتشار عكسی در صفحه منتسب به یكی از سینماگران داخلی موجب شد بیانیه پشت بیانیه در محكومیت آن اقدام صادر شود، هرچند كه آن سینماگر، انتساب آن صفحه به خود را تكذیب كرد.

بدون شك نمی‌توان منكر نقش تاثیرگذار فیس‌بوك در تحولات چند سال اخیر بسیاری از كشورها بود، اما پرسشی كه وجود دارد این است كه آیا فیس‌بوك و دیگر شبكه‌های اجتماعی، ظرفیتهای بالقوه‌ای دارند كه افراد یا گروه‌های مختلف برای اهداف خود از آن بهره می‌گیرند .