تعریف مرابحه و ماهیت آن

 در مقاله قبل اشاره ای کلی و جامع پیرامون مکاسب در اقتصاد اسلامی صورت گرفت که در مقاله های آتی توضیحاتی جزیی نگرانه راجع به مباحث کلی عنوان شده ارائه خواهد شد.

مکاسب در لغت به معنی " حقوق فردی و اجتماعی افراد در معاملات " در فقه اسلامی می باشد. شکل گیری بازارهای مالی اسلامی مستلزم آن است که افراد درگیر در این بازارها با آشنایی کامل در مورد حقوق خود، کارآیی بهتر را در اقتصاد ایجاد نمایند.

شکل گیری بازارهای مالی اسلامی به سه دهه قبل باز می گردد و در طول این دوران، این بازارها به سرعت در دنیا در حال رشد و گسترش بوده اند و روش های تامین مالی اسلامی نه تنها در کشورهای اسلامی، بلکه در کشورهای غیر اسلامی و هر جا که جمعیتی از مسلمانان باشند، رونق یافته است. مفهوم امود اسلامی از دوران گذشته در جهان اسلام وجود داشته است و اساس معاملات و تجارت را در آن دوران تشکیل می داده است. البته سیستم تامین مالی اسلامی از اواسط دهه 1980 در دنیا مطرح گشته است. در این سیستم بر خلاف بانکداری اسلامی که تنها بر ممنوعیت ربا تاکید دارد، اصول دیگری همچون مشارکت در ریسک، حقوق و وظایف فردی، حقوق مالکیتی، تعهد به قراردادها و .... نیز رعایت می شود.

در حقیقت تامین مالی اسلامی، علاوه بر تمرکز بر ابعاد مالی و اقتصادی معاملات، بر جنبه های اخلاقی، اجتماعی و مذهبی نیز تاکید فراوان دارد. اساس و چارچوب تامین مالی اسلامی را قوانین و مقرراتی به نام شریعت تشکیل می دهد که این قوانین، از لحاظ اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جوامع اسلامی را راهنمایی می کند.

از جمله عقود اسلامی که در معاملات مورد استفاده قرار می گیرد، اوراق مرابحه است. این اوراق بهادار حکایت از بدهی ناشی از بیع مرابحه می باشد و دارنده اوراق مالک و طلبکار آن دین است.

مرابحه معامله ای است که فروشنده قیمت تمام شده کالا (قیمت خرید و هزینه مربوط) را به اطلاع خریدار می رساند و سپس تقاضای مبلغ یا درصدی به عنوان سود می کند. بیع مرابحه می تواند به صورت نقد یا نسیه منعقد شود، در صورتیکه نسیه باشد به طور معمول نرخ سود آن بیشتر می شود.

ماهیت فقهی مرابحه

1-    قرارداد مرابحه یکی از معاملات مشروع و از اقسام بیع است.

2-    کسی که جنسی را به  عنوان بیع مرابحه می فروشد، باید به شرایط زیر عمل کند:

الف- هم بایع (فروشنده) و هم مشتری باید راس المال (قیمت اصل مال یا ارزش سرمایه) و مقدار سود را در وقت عقد قرارداد بدانند، یعنی راس المال و سود باید برای بایع و مشتری در زمان عقد معلوم باشد و در صورتیکه معلوم نباشد، آن معامله باطل است.

ب- هرگاه در نتیجه عمل بایع و یا دیگری در قیمت کالا افزایشی حاصل شود، لازم است بهای خرید و اجرت آن بیان گردد.

ج- در بیع مرابحه بهتر است که سود معامله به نسبت معینی از راس المال تعیین نگردد.

د- در قرارداد مرابحه، فروشنده باید قیمت واقعی مبیع ( کالای مورد مبادله) را بیان کند و اگر معلوم شود که قیمت بیع کمتر از مبلغی بوده که فروشنده اظهار داشته است، خریدار بین رد و قبول آن به همان مبلغ مختار است.

و- اگر کسی کالایی را بفروشد، خریدار می تواند کالای مزبور را پس از قبض و دریافت، به قیمت بالاتر یا کمتر و به نقد و نسیه خریداری کند ولی پیش از قبض  و دریافت کالا مکروه است.

مدتی است است متفکران مسلمان، به فکر پر کردن خلأ حاصل از حذف اوراق قرضه، با استفاده از ویژگی های بیع مرابحه، اقدام به طراحی اوراق بهاداری به نام صکوک مرابحه کرده اند که می تواند مکمل خوبی برای بازار پول و سرمایه اسلامی به منظور تامین مالی و ابزار سیاست پولی باشد.

مهمترین اوراق مرابحه از جهت انطباق با موازین شرعی و معیارهای اقتصادی عبارتند از:

1-    اوراق مرابحه برای تامین مالی

2-    تبدیل اوراق مرابحه رهنی به اوراق بهادار برای مطالبات بانک ها و لیزینگ

اوراق مرابحه تامین مالی

در این نوع، بانی برای تامین مالی خود اقدام به انتخاب یا تاسیس موسسه مالی به منظور خاص با عنوان واسط می کند. واسط با انتشار اوراق مرابحه از طریق شرکت تامین سرمایه، وجوه سرمایه گذاران مالی (مردم) را جمع آوری کرده و به وکالت از طرف آنان کالای مورد نیاز بانی را از تولید کننده (فروشنده) به صورت نقد خریداری می کنند و به صورت بیع مرابحه نسیه به قیمت بالاتر به بانی می فروشند. بانی متعهد می شود که در سررسید مشخص، قیمت نسیه کالا را از طریق شرکت تامین سرمایه به دارنده اوراق برساند.دارندگان اوراق می توانند تا سررسید منتظر بمانند و از سود مرابحه استفاده کنند یا قبل از سررسید اوراق خود را در بازار ثانوی به فروش برسانند.

اوراق مرابحه رهنی

یکی از کاربردهای مهم اوراق مرابحه، تبدیل کردن تسهیلات بانک ها و شرکت های لیزینگ به اوراق بهادار است. در این روش، بانی (بانک یا شرکت لیزینگ) که دارایی هایی را به صورت مرابحه (فروش اقساطی) رهنی به دولت، بنگاه ها و خانوارها وواگذار کرده است، می تواند با تبدیل مطالبات حاصل از تسهیلات مرابحه به اوراق بهادار، منابع خود را تجدید کند. برای این منظور اقدام به تاسیس واسط می کند. واسط با انتشار اوراق مرابحه، وجوه سرمایه گذاران را جمع آوری، سپس به وکالت از طرف آنان، قرض های حاصل از تسهیلات مرابحه را به قیمت تنزیلی از بانی (بانک یا شرکت لیزینگ) خریداری می کند. بانی متعهد می شود که در سررسیدهای مشخص مبلغ اسمی قرض ها را از بدهکاران دریافت کرده و از طریق شرکت تامین سرمایه به دارندگان اوراق برساند. دارندگان اوراق می توانند تا سررسید منتظر بمانند و از سود اوراق استفاده کنند و می توانند قبل از سررسید، اوراق خود را در بازار ثانوی بفروشند.