نقره کاری در دوران ساسانی

ساسانیان (650-224م) ایمان داشتند که سلطنت ایشان به مشیت الاهی است، زیرا با تجدید سلطنت ساسانی که سلسله ای ملی بود، اعتقاد کهن ایرانی به مسئولیت الاهی شاهنشاه ، که سابقه ی ممتدی پیش از ایرانیان نیز داشت، بار دیگر رواج یافت. جنبه ی الاهی مسئولیت شاه از آن جهت بود که سلطنت ودیعه ی خداوند شمرده می شد و شاهنشاه نایب خدا در زمین بود.

نتیجه ی این اعتقاد به اساس سلطنت آن بود که قسمت مهمی از قدرت الاهی نصیب شاه می شد و همین نیروی باطنی بود که برای کشور و اتباع او آن همه منافع از فراوانی نعمت و آسایش و پیروزی در جنگ به بار می آورد. از میان رفتن هر یک از این منافع نشانه ی آن شمرده می شد که عنایت الاهی سلب شده و شاه ممکن است تغییر یابد. این که قدرت آسمانی در وجود شخص شاه باقی است از پیروزی او در شکار معلوم می شد و به این سبب نقش مجالس شکارِ شاهانه وسیله ی مناسب و موضوع متداول کار هنرمندان در زمینه های گوناگون بود. تعدادی از بشقاب های نقره ی ساسانی که در حقیقت جام " لب تخت" شراب بوده باقی مانده است که در فضای تنگی، خلاصه ی این گونه مجالس شکار را نشان می دهد.

یکی از نمونه های برجسته ی جام های سلطنتی، شاپور اول را به صورت تیراندازِ سوارِ در حال تاخت، که شیوه ی قدیم ایرانیان در ترسیم نقش اسب است، نشان می دهد که از میان رمه ی شکارهای شاخ دار می گذرد. اگرچه بیش از چهار حیوان نقش نشده اما همین نقوش تصور عده ی بیشماری از شکارها را که در این مواقع فراهم می شد به ذهن القا می کند.

جامه مجلل شاپور، اگرچه با جامه ی سواری معمول امروز متفاوت است، دارای خصوصاتی است از جمله این که شلوار بلندش که از پارچه ای نرم دوخته شده ، بی شک پارچه ای از پشم لطیف مانند آنچه درباریان هخامنشی می پوشیدند، از نشیمنگاه و پشتِ ساق، چین های ریز خورده است. نوارهایی از تاج و نیم تنه و کفش ها آویخته و در اهتزاز است، که شاید تقلیدی از باریکه های ابر باش، به منظور آن که ارتباط شاه را با قدرت های آسمانی نشان دهد. (تصویر1)

یک گل لاله که روی نقش تمثیلی تپه ای تصویر شده نمونه ی یکی از زیباترین گل های بومی ایران است. شاپور اول شخصیتی برجسته و پادشاهی به راستی بزرگ بوده است. اما از همه ی بزرگان ساسانی، بهرام گور معروف تر است و نامش زبان زد عموم شده است. بسیاری از افسانه های متعلق به خدایان کهن را مانند داستان های واقعی به بهرام گور نسبت داده اند. دلیری های او در شکار و جنگ و عشق با مبالغه ای که معمول شرقیان است وصف شده است. حکایت کرده اند که او به مجموعه ی بی شمار بانوان حرم خود دختر شاه هند را که " سپینود" نام داشت افزود و یک جام منقوش، که قطعا تاریخ ساختن آن بعد از دوره ساسانی است (تصویر2)، بهرام را در حال مبادله ی تحف با زنی نشان می دهد ( در افسانه از تحفه های گران بهایی که سپینود به داماد داد گفت و گو شده است). این زن تاجی با دو شاخ دارد و این رسم معمول شاهان هند و سکایی بوده است. در میان شاخ ها اناری است و آن با گلی که روی جامه ی زن نزدیک ران نقش شده رابطه ی او را با الاهه ی حاصل خیزی نشان می دهد، زیرا همچنان که شخص شاه با قوای الاهی ارتباط دارد، شه بانو هم باید با مقامات آسمانی متقابل رابطه ای داشته باشد. کله های گراز در پایین  مجلس که سه بار مکرر شده با جشن نوروز که در آن تحفه دادن مرسوم بود ارتباط دارد.

در یک طرف تختی که ایشان بر آن نشسته اند بالش های نازکی گذاشته شده است. این تخت نمونه ی جایگاه شاه است و به جای اورنگ سلطنتی نیز به کار می رود. اما پایه های تخت شکلهای تمثیلی دارد که برای هر یک از شاهان به طرزیی خاص ساخته می شده است.

در دوره ی پایانی تاج و اورنگ، چنان که در سلسله های شاهان کنونی دیده می شود، شکل واحد مخصوص همه افراد سلسله وجود نداشته است بلکه هر دو شخصی بوده؛ اگرچه تغییراتی که در هر یک داده می شده نیز محدود بوده است. علت این امر آن است که علائم سلطنتی از نقوش اشاره به قوای آسمانی که شاه تابع آن ها بوده و نیز از علامت خدای بزرگ اقتباس می شده است. مثلا تاج شاپور اول سراسر از علائم آسمانی ترکیب شده: گنبد آسمان محاط است از حلقه ی دندانه داری که نشانه ی طبقات سه گانه بهشت است و کره ی سماوی بر بالای آن قرار دارد. تاج بهرام گور به جای کره ی سماوی دارای کره ی خورشید است که در هلال ماه واقع شده است. از روی این تاج ها که بر سکه ها منقوش است تعلق جام ها و بعضی آثار دیگر ساسانی به هریک از پادشاهان معلوم می شود.

یکی از حیوانات خیالی ایرانیان، که خصوصا در دوره ی ساسانی اهمیت فراوان داشته " سین مرو" یا سیمرغ است که دارای طبایع مختلف شیر و سگ و پرنده بوده است. این جانور رووی یک ورقه ی نقره متعلق به مجموعه ی " دمبارتن اکس" نشان داده شده است. (تصویر3)

سرِ آن کمی شبیه گرگ کمی مانند شیر یا پلنگ است، تنه ی آن حیوان پستان داری را نمایش می دهد، پاها و بال ها به عقاب می ماند. این جانور که گفتند بر بالای " درختِ همه تخم" آشیان دارد و آن درخت در برکه ی " وروکشه" روییده است، تجسم الاهه بزرگ آب های آسمانی و زمینی یعنی " اردوی سورا" یا به نام معروفتر " ناهید" بوده است. این ورقه نقره اگرچه ظرافت و کمال ظرف های طلای دوره ی هخامنشی را ندارد، نمونه ای از صراحت و قوت سبک ساسانی است و بال های حیوان که رو به بالا خمیده است موجودات افسانه ای تخت جمشید را به خاطر می آورد.

برجستگی نقش این حیوان و نقوش جام شاپور با فن و طرز خاصی انجام گرفته که مخصوص نقره کاران دوره ی ساسانی بوده است. هر یک از شکل ها را جداگانه روی ورقه نازک نقره به اسلوب چکش کاری معول می ساختند و کناره های آن را می بریدند و لبه ی آن را بر می گرداندند و روی آن را صیقلی کرده و جزئیات شکل را بر آن نقش می نمدند. آن گاه لبه های برگشته ی شکل را در سوراخ های ظرف اصلی کار می گذاشتند و اغلب روی تمام ظرف را با ورقه ی نازکی از طلا زراندود می کردند. نقره کاری ساسانی ظریف نیست و جز در چند نمونه نادر لطف و کمال ندارد و حتی در کناره های آن ها هم ظرافتی به کار نرفته است. اما در هیچ سبک نقره کاری دیگری این همه بیان قدرت و سرعت حرکت و تلفیق نقوش پر نیرو با تصرفات تزیینی دیده نمی شود.

قدرت و هیجان و تسلط و اطمینان از خواص اصول اداری و دولتی این زمان بود و همین نکات در آثار هنرمندان ساسانی و از همه بیش تر در ظرف های نقره سلطنتی که دارای نقوش تمثیلی است دیده می شود.

شرح تصویر:

1- جام نقره، کنده کاری و روچسبانی، قسمتی مطلا، شاپور اول(310-379م) قطر29سانتی متر، مجموعه بانو کوراتیمکن برنت.

2- جام نقره، حکاکی، دوره ی بعد از ساسانی، قطر23 سانتی متر، تالار هنری والترز، بالتیمور.

3- صفحه نقره، کنده کاری، دوره ساسانی، قصر20 سانتی متر، مجموعه دمبارتن اوکس، واشنگتن.

شاهکارهای هنری ایران/ آرتور پوپ