بررسی حوزه معنایی نبی، رسول و امام
یکی از اصول اساسی دین اسلام و مذهب تشیع اعتقاد به نبوت و امامت میباشد. این اعتقادات که جنبه هدایتی انسانها را هدف قرار میدهند از دیرباز تا کنون محل بحثهای فراوان بوده و هستند. از جمله سۆالات مهم و اساسی در این باره تفاوت میان نبی و امام میباشد. برای یافتن این پرسش ابتدا به تبیین معنای نبی، رسول و امام میپردازیم و سپس تفاوتهای موجود میان آنها را بیان میداریم.
معنای نبی و رسول
بر اساس آیاتی نظیر «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ ...» (حج/52: ما قبل از تو هیچ رسولى و نبیى نفرستادیم، مگر آنكه چنین و چنان شد ... ) نبى و رسول هر دو به سوى مردم گسیل شدهاند، با این تفاوت كه نبى مبعوث شده تا مردم را به آنچه از اخبار غیبى كه نزد خود دارد خبر دهد، چون او به پارهاى از آنچه نزد خداست خبر دارد، ولى رسول كسى است كه به رسالت خاصى زاید بر اصل نبوت گسیل شده است، هم چنان كه امثال این آیات هم به این معنا اشعار دارد.
بنا براین نبى عبارت است از كسى كه به مقتضاى عنایتى كه خداى تعالى نسبت به هدایت مردم به سوى سعادتشان دارد آنچه مایه صلاحِ معاش و معادشان است را بیان كند، اما رسول عبارت است از كسى كه حامل رسالت خاصى، مشتمل بر اتمام حجتى كه به دنبال مخالفت با آن عذاب و امثال آن باشد، هم چنان كه فرمود: «لِئَلَّا یَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ» (نساء/164:تا بعد از آمدن رسول، دیگر مردم حجتى علیه خدا نداشته باشند).
و از كلام خداى تعالى در فرق میان رسالت و نبوت بیش از مفهوم این دو لفظ چیزى استفاده نمىشود، به این معنا که رسول شرافتِ وساطتِ بین خدا و بندگان را دارد، و نبى شرافتِ علم به خدا و معارف خدایى را دارد.
فرق نبوت و امامت در این است که نبوت راهنمایى، ابلاغ و اخبار است. ولى امامت، رهبرى است و علاوه بر رهبرى اجتماعى، رهبرى معنوى به سوى خدا هم هست
بعضى گفتهاند: فرق میان نبى و رسول عموم و خصوص مطلق است، به این معنا كه رسول آن كسى است كه هم مبعوث است، و هم مأمور، به تبلیغ رسالت، و اما نبى كسى است كه تنها مبعوث باشد، چه مأمور به تبلیغ هم باشد و چه نباشد. لیكن این فرق مورد تایید كلام خداى تعالى نیست، زیرا مىفرماید: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ ... » كه در این آیه میان رسول و نبى جمع كرده و درباره هر دو تعبیر به «ارسلنا» كرده است، و هر دو را مرسل میخواند. خداوند در آیه «وَ وُضِعَ الْكِتابُ وَ جِیءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ الشُّهَداء ... » (زمر/69: نامههاى اعمال را پیش مىنهند و پیامبران و گواهان را حاضر مىسازند ... ) همه مبعوثین را انبیا خوانده است.
در نتیجه تنها میتوان گفت نبی از نظر مصداق (و نه از نظر مفهوم) اعم از رسول است، یعنی همه پیامبران دارای مقام نبوّت بودهاند ولی مقام رسالت، اختصاص به گروهی از ایشان داشته و به حسب برخی روایات، تعداد رسولان سیصد و سیزده نفر می باشد و طبعاً مقام ایشان بالاتر از مقام سایر انبیاء خواهد بود. چنانكه خود رسولان هم از نظر مقام و فضیلت یكسان نبودهاند. در مورد تفاوت درجات رسولان قرآن كریم می فرماید: «تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ ... » (بقره/253: این پیامبران بعضى از ایشان را بر بعض دیگر برترى دادهایم بعضى از آنان كسى بوده كه خدا با وى سخن گفت و بعضى از آنان را مرتبهها بالا برد ... ).
معنای امام
در معنای امام اقوال مختلفی وجود دارد که از آن جمله عبارتند از:
1ـ ریاست و زعامت در امور دنیاى مردم
2ـ ریاست در امور دین و دنیا
3ـ تحقق بخشیدن به برنامههاى دینى اعم از حكومت به معنى وسیع كلمه، و اجراى حدود و احكام خدا و اجراى عدالت اجتماعى و همچنین تربیت و پرورش نفوس در ظاهر و باطن. در حقیقت مقام امامت، مقام تحقق بخشیدن به اهداف مذهب و هدایت به معنى ایصال به مطلوب است، نه فقط ارائه طریق.
در این میان آنچه به نظر صحیحتر میرسد معنای سوم میباشد.
علامه طباطبایی مترادف دانستن امامت با مطاع بودن، خلافت و وصایت را نادرست میدانند و گفتهاند تقدم و مطاع بودن نمیتواند معناى امامت باشد، چرا که مطاع بودن شخص به این معنا است كه اوامر و نظریههاى او را اطاعت كنند، و این از لوازم نبوت و رسالت است و اما خلافت و همچنین وصایت معنایى نظیر نیابت دارد و نیابت چه تناسبى با امامت میتواند داشته باشد؟! و اما ریاست در امور دین و دنیا آن نیز همان معناى مطاع بودن را دارد، چون ریاست به معناى اینست كه شخصى در اجتماع مصدر حكم و دستور باشد. پس هیچ یک از این معانى با معناى امامت تطبیق نمیكند، چون امامت به این معنا است كه شخص طورى باشد كه دیگران از او پیروی كنند، یعنى گفتار و كردار خود را مطابق گفتار و كردار او بیاورند. از دیدگاه ایشان امام آن شخص هادی است كه از جنبه ملكوتیِ موجودات آنها را رهبری میكند و مقام امامت یک نوع ولایت بر اعمال مردم از نظر باطن است كه توأم با هدایت میباشد، و هدایت در اینجا به معنی رساندن به مقصد است نه تنها راهنمایی و ارائه طریق.
تفاوت امام با نبی
بر اساس آیات قرآن از جمله «وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِكَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا یَنالُ عَهْدِی الظَّالِمِین» (بقره/124: و چون پروردگارِ ابراهیم، وى را با صحنههایى بیازمود و او به حد كامل آن امتحانات را انجام بداد، به وى گفت: من تو را امام خواهم كرد ابراهیم گفت: از ذریهام نیز كسانى را به امامت برسان فرمود عهد من به ستمگران نمىرسد) مقام امامت در رتبهای بالاتر از نبوت قرار دارد. در زمینه تفاوت میان امام با نبی و رسول اقوال مختلفی وجود دارد که در ذیل به برخی از مهمترین آنها اشاره خواهد شد:
نبی از نظر مصداق (و نه از نظر مفهوم) اعم از رسول است، یعنی همه پیامبران دارای مقام نبوّت بودهاند ولی مقام رسالت، اختصاص به گروهی از ایشان داشته
1ـ بعضی گفتهاند: تنها فرق امام با نبى در این است که به نبى وحى مىشود، اما بر امام وحى صورت نمىگیرد. به نظر مىرسد این فرق درست نباشد؛ زیرا علىالقاعده بایستى درجه بالاتر، ویژگی هاى درجه پایینتر را در خود حفظ کند نه اینکه تنزل نماید.
2ـ در نظر برخى، از جمله علامه طباطبایى، نبى تنها داراى هدایت تشریعى و ارائه کننده راه هدایت است. اما امام افزون بر آن، داراى هدایت تکوینى هم هست. یعنى امام از نظر تأثیر باطنى و نفوذ روحانى که اثر وجودیش در قلب انسان مىتابد او را هدایت مىکند. و لذا مقام امامت یک نوع ولایت بر اعمال مردم است از نظر باطن، که توأم با هدایت مىباشد.
4ـ برخى همچون استاد مطهرى گفتهاند: فرق نبوت و امامت در این است که نبوت راهنمایى، ابلاغ و اخبار است. ولى امامت، رهبرى است و علاوه بر رهبرى اجتماعى، رهبرى معنوى به سوى خدا هم هست.
5ـ برخى دیگر مانند آیت الله سبحانى معتقدند: نبى تنها مأمور به ابلاغ رسالت و دادن نویدها و بیمها به مردم است، اما امام علاوه بر آن پیشوایى است که شخصاً داراى سِمَت امر و نهى و تکلیف و دستورات است تا جامعه بشرى را با مدیریت صحیح به حد کمال رساند.
نبى عبارت است از كسى كه به مقتضاى عنایتى كه خداى تعالى نسبت به هدایت مردم به سوى سعادتشان دارد آنچه مایه صلاحِ معاش و معادشان است را بیان كند، اما رسول عبارت است از كسى كه حامل رسالت خاصى، مشتمل بر اتمام حجتى كه به دنبال مخالفت با آن عذاب و امثال آن باشد .
تحقق بخشیدن به برنامههاى دینى اعم از حكومت به معنى وسیع كلمه، و اجراى حدود و احكام خدا و اجراى عدالت اجتماعى و همچنین تربیت و پرورش نفوس در ظاهر و باطناز وظائف امام است .
فرآوری: زینب مجلسی بخش اعتقادات شیعه تبیان
منبع:
1 - تفسیر المیزان، سید محمد حسین طباطبایی، ترجمه موسوی همدانی، ج 1، ص 409 و جلد 2، ص 209.
2 - تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج 1، 437.
3 - مجموعه آثار، مرتضی مطهری، ج 3، ص 318.
4 - آموزش عقاید، محمد تقی مصباح یزدی، درس بیست و نهم.
5 -منشور جاوید، جعفر سبحانی، ج 5، ص 252.