منشأ و خاستگاه طبیعت چیست

معنای طبیعت

طبیعت در لغت دارای معانی مختلفی است. طبیعت از ماده طبع به معنای نهاد، سرشت، خوی، غریزه، سجیّه، ماده و جهان مادی آمده است. گذشتگان آب، خاک، باد و آتش را طبایع اربعه می نامیدند. طبیعت همه موجودات مادی به علاوه قوانین حاکم بر آنهاست و شامل اجزاء شناور در آسمانی که در بالای سر ما قرار دارد و نیز تمام اجسام پیرامون ما می شود.

طبیعت و جایگاه آن در گذشته

در گذشته طبیعت به منزله یک امر مقدس در نظر گرفته می شد. مقدس به این معنا که طبیعت همچون موجودی قابل احترام بود و اهانت به آن تنبیه و مجازات را با خود همراه داشت. بشر در بهره وری از طبیعت نهایت تعادل را رعایت کرده و بیش از حد نیاز خود از آن برداشت نمی کرد. همین استفاده بهینه از طبیعت بود که آلودگی زیست محیطی را به همراه نداشت تا موجب شود انسان مکان زندگی خود را تغییر داده و به مکان بهتری نقل مکان کند. گاه از طریق فعالیت های آتشفشانی و فعل و انفعالاتی مشابه آن آلودگی هایی صورت می گرفت، در این موقع عکس العمل طبیعی انسان مهاجرت بود و برای آن بین یک ناحیه و ناحیه دیگر رجحان وجود نداشت. آیین های مذهبی به عنوان پایه تفکرات و باورهای انسای نیز در اصول و تعالیم خود توجّهی خاص به طبیعت داشتند برای روشن شدن نگرش آنان راجع به طبیعت به چند مورد از آنها جهت نمونه توجّه می کنیم

شینتوئیسم: این آیین که میان مردم ژاپن مرسوم است بر اهمیّت عرفانی زیبایی در طبیعت بسیار تأکید دارد و نظم و هماهنگی طبیعت را با زیبایی آن، که در همه جا منعکس است یکی می انگارد. یکی دانستن نظام طبیعت با زیبایی و پیوند نزدیک میان شعائر و احکام دینی و پدیده های طبیعی و ویژگی های دریا و خشکی از مهمترین مشخصات این آیین است که در سراسر تاریخ ژاپن متجلی شده است.

بومیان آمریکای شمالی: در این بینش نظام طبیعت و نظام بشری هریک به تنهایی و در عین حال با هم در کنار نظام قدسی در وحدتی قدسی پیوند دارند. طبیعت بکر در واقع صحنه عبادات و نیایش بومیان آمریکا و در یک آن هم تجلیات و هم معادل عینی نیرو ها و قدرت های درون روح انسان است.

ادیان آفریقایی: پیروان این ادیان هزاران سال است که شاهدان و در عین حال نگهبانان عالم ملک و نظم و هماهنگی آن بوده اند و درس های گرانبهایی در رابطه با شناخت طبیعت را در بر دارند.

ادیان مصری: در این دین ساحت الهی و کیهانی باطناً و از طریق اصولی که بر نظام انسانی نیز حاکم اند با هم پیوند دارند. در این سنت دینی جدایی میان نظام الهی و کیهانی و یا میان نظام کیهانی و انسانی وجود ندارد.

دین زرتشت: دین زرتشت رابطه ایی مستقیم با دنیای طبیعت و عناصر کیهانی بر اساس نیایش برقرار کرده و این رابطه را نه تنها در اعتقادات این دین بلکه در شعائر آن نیز گنجانده است .

دین یهود: اعتقاد به وحدتی داشتند که نظام طبیعت، نظام بشری و نیز قوانین دینی و کیهان را به هم پیوند می دهد. به جز آیین قبالا که یکی از گرایشات عرفانی دین یهود است اکثر یهودیان نظام طبیعت را مخلوق اراده خدا می دانند.

اسلام: در بینش اسلامی نیز این اعتقاد وجود دارد که نظام طبیعت به حکم خداوند خلق شده است و دارای نظم خارق العاده ای است و این طبیعت مخلوق با منشاء و آفریننده این نظام به طور جداناپذیری پیوند دارد. (قل من بیده ملکوت کل شیء) این آیه از قرآن کریم حاکی از آن است که دنیای طبیعت حیطه مستقلی از حقیقت نیست که دارای نظام مستقلی از خود باشد بلکه قلمروی است که اصل و اساس آن مرهون حقیقت والای دیگری یعنی خداوند است. خداوند در یک آن هم حاکم عالم طبیعی و هم در عین حال در برگیرنده اصولی است که بر دنیای طبیعی حاکم است و از آن نظم و تعادل آفرینش منشاء می گیرد . نظام طبیعت چیزی جز حقیقت الهی نیست که خود را در وجود پدیده ها متجلی کرده.

قرآن و یاد از طبیعت

در قرآن کریم متجاوز از 75 آیه وجود دارد که در آنها به پدیده های طبیعی اشاره کرده است که در غالب این آیات به مطالعه کتاب آفرینش و تدبّر در آن توصیه شده است. هدف از طرح مسائل طبیعی را در قرآن می توان موارد ذیل دانست: اثبات خدا و توحید و ربوبیت مطلقه او، نشان دادن عظمت، قدرت، حکمت، علم و رحمت الهی، ردّ اتهام فرزند داشتن خداوند، اثبات معاد، بیان نظم و انسجام و هدفداری طبیعت، خبر دادن از پایان عالم مادی، بیان مبدأ پیدایش و نحوه تکوّن موجودات.

نهج البلاغه و یاد از طبیعت

حضرت علی (علیه السلام) در میان سخنان خویش به طبیعت نیز توجّه داشته و آن را به عنوان یک از راه های خداشناسی معرفی کرده است. آن حضرت به تدبّر بر آفرینش ها توصیه فرموده اند تا بدین وسیله پی به آفرینش گر و صانع برده شود. «پس اندیشه کن در آفتاب و ماه، درخت و گیاه، آب و سنگ، اختلاف شب و روز، جوشش دریاها و فراوانی کوه ها و بلندی قله ها و گوناگونی لغت ها و تفاوت زبان ها که نشانه های روشن پروردگارند پس وای بر آن کس که تقدیر کننده را نپذیرد و تدبیر کننده را انکار کند! گمان کردند که چون گیاهانند و زارعی ندارند و اختلاف صورت هایشان را سازنده ایی نیست، بر آنچه ادعا می کنند حجت و دلیلی ندارند و در آنچه در سر می پرورانند تحقیقی نمی کنند. آیا ممکن است ساختمانی بدون سازنده و یا جنایتی بدون جنایتکار باشد؟ » (نهج البلاغه دشتی خطبه 185)

طبیعت و حال امروز آن

طبیعت به معنای قدیم آن در اذهان امروز دیگر جایی ندارد. طبیعت دیگر محل نیایش و عبادت و یاد از خدا نیست. دیگر کسی از طبیعت معنای تجلی خداوند را نمی فهمد. امروزه طبیعت جز منبعی برای رفع نیازها معنای دیگری ندارد.

بشر امروزی برای تسهیل رفع نیازهای خود به ماشین و تکنولوژی روی آورده و با این کار سرعت تخریب طبیعت را بالا برده. بشر با کشف چگونگی کنترل آتش اولین قدم در آلودگی هوا را برداشت، آلودگی هایی از قبیل افزایش حرارت زمین، آلودگی صوتی و .... و این قصه هنوز ادامه دارد. دیروز بشر از شنیدن صدای باد در درختان و زمزمه جویبارها لذت برده و احساس آرامش می کرد ولی امروز صدای چکش های مکانیکی، اتومبیل ها، رادیو و ضبط صوت همسایه آرامش را از بشر امروز سلب کرده است. صدای رادیو و تلویزین جایگزین صدای روزنامه فروش (فوق العاده، فوق العاده آخرین خبر) شده است. از آلودگی های شیمیایی نیز موجودی در طبیعت نیست که در امان باشد. و اینها همگی ثمره تسلط و چیرگی بشر بر طبیعت است! گویی طبیعت همچون اسب وحشی است که انسان باید آن را رام خویش سازد. همّ و غم انسان امروز تسلط هر چه بیشتر بر طبیعت است تا نهایت استفاده را از آن برد و در این سیر وجود خویش را به فراموشی سپرده و در مسیر تخریب هستی خویش قدم بر می دارد. انسان امروز خود را جدا از طبیعت تصور کرده و خود را موجودی فرض می کند که طبیعت برای خدمت به او کمر بسته  باید او را به اسارت گرفت. انسان امروز طبیعت را به خاطر خود طبیعت خواستار است نه برای شکوفا کردن هستی حقیقی خویش و رسیدن به تعالی. طبیعت در گذشته علاوه بر وجهه مادی بُعد متعالی نیز نزد آدمی داشت امّا امروزه چیزی بیش از برآورده کردن خواسته های مادی از طبیعت انتظار نمی رود.

مریم پناهده

بخش نهج البلاغه تبیان

منابع:

1.نهج البلاغه ترجمه محمّد دشتی

2.دین و نظام طبیعت / سید حسین نصر / نشر حکمت

3.سیمای طبیعت در قرآن / محمد حسن رستمی / بوستان کتاب

4.قرآن و علوم طبیعت / دکتر مهدی گلشنی / نشر مطهر

5.ستیز بشر با طبیعت / ترجمه دکتر محمد رضا غفاری / وزارت علوم و آموزش عالی