نظام آوایی زبان

اهداف یادگیری:

آشنایی با واج و انواع آن

آشنایی با هجا و انواع آن

زبان شناسان زبان را در سه سطح واج شناسی، دستورزبان و معناشناسی بررسی می کنند .

دستور زبان به دو بخش صرف و نحو تقسیم می شود که خارج از بحث ماست و ما در این طرح به واج شناسی می پردازیم.

واج چیست؟

واج آوایی است که می تواند در یک ساخت آوایی، جانشین آوای دیگری شود و آن ساخت را به ساخت دیگری تبدیل کند؛ مثلا در واژه ی « کار » حرف « ب» می تواند جایگزین « ک» شده و آن را تبدیل به واژه ی « بار » کند.

نظام آوایی زبان از مجموع این واج ها تشکیل می شود.

زبان شناسان برای بازشناسی واج ها از حروف الفبا از / / استفاده می کنند؛ یعنی واج ها را درون / / قرار می دهند حال آن که حروف الفبا را درون « » قرار می دهند.

میان حروف الفبا در نوشتار و واج ها رابطه ی یک به یک وجود ندارد زیرا نوشتار بر اثر تحولات تاریخی زبان از گفتار فاصله گرفته است؛ به همین دلیل گاهی اوقات به ازای یک واج، دو یا چند حرف در نوشتار وجود دارد مثلا به ازای واج / ز/ در زبان فارسی چهار حرف « ز»، « ظ»، « ض» و « ذ » وجود دارد.

گاهی نیز به ازای چند واج فقط یک حرف در نوشتار آن زبان داریم مثلا به ازای واج / و / در کلمات « او» و « وام » فقط یک حرف « و » در نوشتار فارسی داریم.

گاهی اوقات هم در یک زبان برای واج معینی هیچ حرف مشخصی در نوشتار آن زبان وجود ندارد، بنابراین اگر بخواهیم آن واج را در نوشتار نشان دهیم به شکل دیگری باید نشان داد؛ مثلا در کلمه ی / کشت / برای نشان دادن واج دوم آن باید از ضمه استفاده کنیم تا به اشتباه کسره تصور نشود ؛ ضمه نیز یک نشانه ی حرکتی است نه حرف الفبایی.

به عنوان نمونه واج های / س/، / ا/، /ز/ با یکدیگر ترکیب شده و هجای / ساز / را ساخته اند.

واج ها دو دسته اند : صامت و مصوت

در زبان فارسی هیچ کلمه ای با مصوت آغاز نمی شود و مصوت ها همیشه دومین واج هر هجا هستند.

زبان فارسی 29 واج دارد که به 6 مصوت و 23 صامت تقسیم می شوند.

هر هجا می تواند به تنهایی ساخت آوایی یک کلمه را تشکیل دهد؛ هجاهایی همچون / ساز / خود یک کلمه است و به این کلمات، کلمات تک هجایی می گویند.

کلمات تک هجایی می توانند با یکدیگر ترکیب شوند و ساخت های آوایی پیچیده تری را تشکیل دهند که به آن ها کلمات دوهجایی، سه هجایی و یا چند هجایی می گویند؛ مثلا کلمه ی  / کتابخانه / از  چهار هجای / ک/، / تاب/، / خا/، / نه / تشکیل شده است.

ساخت های آوایی دوهجایی و بیش تر به کمک یک تکیه نشاندار می شوند که این تکیه در اسم و صفت و قید بر روی هجای آخر قرار می گیرد؛ مثلا در ساخت آوایی / کتاب / تکیه روی هجای /تاب/ می باشد.

ساخت های آوایی تک هجایی و چند هجایی نیز باهم ترکیب می شوند و ساخت آوایی جمله را می سازند؛ مثلا جمله ی / امروز تعطیل است / از ساخت های آوایی / امروز/، / تعطیل/ و / است / تشکیل شده است.

تمرین

به ساخت های آوایی زیر دقت کنید:

روزهای جوانی سپری شدند.

روزهای: / روز/، / ها /، /ی /

جوانی: /ج/،/ وا/، / نی/

سپری: / س/، / پ/، /ری/

شدند: /ش/، / دند/

این روزها بسیار زیبا و دلچسب بودند.

این: /این/

روزها:/روز/، /ها/

بسیار: /بس/، /یار/

زیبا: / زی/، /با/

دلچسب: / دل/، / چسب/

بودند: /بو/، /دند/

هر روز پس از بیدار شدن از خواب به خود وعده های رویایی می دادیم .

هر: /هر/

روز: /روز/

پس: /پس/

بیدار: /بی/، / دار/

شدن:/ ش/، / دن/

خواب: / خواب/

خود: / خود/

وعده های: / وعده/، / ها/، / ی/

رویایی: / رو/، / یا/، /یی/

می دادیم: /می/، / دا/، /دیم/

افسوس که این روزها گذشتند و قدر آنها را ندانستیم.

افسوس: / اف/، /سوس/

این: / این/

روزها: /روز/، /ها/

گذشتند:/ گ/، / ذش/، / تند/

قدر: / قدر/

آنها: / آن/، /ها/

ندانستیم: /ن/، / دا/، / نس/، /تیم/

مرکز یادگیری سایت تبیان

تهیه: فاطمه شیرزاده - تنظیم: داودی