اجماع به لحاظ طریق کشف 3

هرگاه میان عالمان اتفاقی تحقق یابد، این اتفاق کاشف از رأی معصوم است؛ زیرا بر اساس حکم عقل، چنانچه اتفاق آن ها بر خلاف حق باشد، اقتضای لطف خداوندی بر بندگانش این است که ولیّ خویش را در روی زمین ملزم به اظهار حق برای آنان کند.

لطفا مقاله قبل را اینجا مطالعه فرمایید.

اجماع کشفی

اجماع کشفی : اتفاق نظرِ کاشف از وجود دلیل معتبر نزد اجماع کنندگان

اجماع کشفی، اجماعی است که از طریق تحصیل اتفاق علما در یک مسئله، کشف می‌شود که دلیل معتبری نزد آنها بوده و به ما نرسیده است.

در کتاب " فوائد الاصول " آمده است:

" وقیل ان الوجه فی حجیته انما هو لأجل کشفه عن وجود دلیل معتبر عند المجمعین "  [1].

معتقدین به اجماع کشفی، می‌گویند این اجماع نمی‌تواند به طور قطع کاشف از سخن امام (ع) باشد، بلکه فقط نشان می‌دهد که در مسئله مورد اجماع، دلیلی معتبر وجود داشته که به ما نرسیده است.

توضیح:

فقها و مجتهدان که هر یک دارای اندیشه و سلیقه خاص هستند، هرگاه در حکمی از مسائل فقهی به اتفاق نظر برسند (با توجه به اجتناب آنان از استحسان‌های عقلی و اعتبارهای ظنی در مقام استنباط و نیز دقت نظر و رعایت تقوا و احتیاط شدید آنها) از هماهنگی آنان می‌توان دریافت که رأی آنان مستند به دلیل معتبری می‌باشد که در دست‌رس آنان بوده است، ولی هم اکنون در اختیار ما نیست، زیرا اگر دلیل معتبری وجود نداشت، آنان به صراحت حکم نمی‌کردند و اجماع محقق نمی‌شد. این طریق کشف از دلیل معتبر، منسوب به مرحوم " نایینی " است.

نکته:

از شرایط اجماع کشفی، اتفاق همه علمای یک عصر در مسئله می‌باشد. افزون بر آن، نباید رأی آنان موافق با قاعده و یا اصلی شرعی باشد، زیرا در این صورت احتمال داده می‌شود مدرک مورد نظر آنها، همان اصل باشد.

اجماع ریاضتی

اجماع ریاضتی : نقل حکم حاصل از کشف و شهود در قالب اجماع

اجماع ریاضتی، آن است که فقیه از راه ریاضت و رسیدن به مقام کشف و شهود، به حکمی دست می‌یابد و چون نمی‌خواهد کسی از ریاضت‌های او اطلاع یابد، آن را در قالب اجماع اظهار می‌نماید.

چنین اجماعی از یک سو خبر واحد است و از سوی دیگر، امکان اثبات احکام شرعی از طریق ریاضت - و نه اجتهاد و استنباط از منابع شرعی - جای بحث دارد، هر چند ممکن است شناخت حکم از راه ریاضت برای شخص ریاضت کشیده، به دلیل علم آور بودن آن حجت باشد، ولی برای دیگران اعتباری ندارد؛ بنابراین، اجماع ریاضتی حجیت ندارد. [2]

اجماع لطفی

اجماع لطفی : کشف رأی معصوم «ع» از اتفاق فقها، بر اساس قاعده لطف

اجماع لطفی، کشف رأی معصوم (ع) از اتفاق علما براساس قاعده لطف می‌باشد.

توضیح: هرگاه در حکمی همه فقیهان هم رأی باشند و خلافی در میان آنها نباشد، نتیجه گرفته می‌شود که حکم، مطابق واقع و موافق نظر معصوم (ع) است، زیرا اقتضای لطف عام پروردگار آن است که در صورت خطای همه علما، وی به نوعی، حکم واقعی را از طریق امام غایب به ذهن یا کلام و یا مجمع فقیهان القا نماید و اتفاق نظر آنان را بر هم زند تا اجماعی محقق نشود.

در قاعده لطف و این که آیا اجماع لطفی، صغرای آن قاعده است یا نه، اختلاف است. [3]

" شیخ طوسی " از کسانی است که اجماع را بر اساس قاعده لطف حجت می‌داند.

نکته اول:

در اجماع لطفی، خروج علمایی که عصر آنها گذشته است، گرچه مجهول النسب باشند، مضر نیست؛ برخلاف اجماع دخولی.

نکته دوم:

مرحوم " سید مرتضی " به اجماع لطفی چنین ایراد نموده است که ما از کجا لزوم چنین لطفی را بر امام (ع) می‌فهمیم و حال آن که غیبت آن حضرت از طرف ما است.

با توجه به مطالب بیان شده، فرق بین اجماع تقریری و اجماع لطفی روشن می شود؛ وجوب بیان احکام بر امام (ع) در اجماع تقریری به حکم شرع است؛ اما در اجماع لطفی به حکم عقل است.

اجماع لطفی در دو نکته با اجماع تقریری تفاوت دارد:

1. در اجماع تقریری وجوب ارشاد مختص به امام (ع) نیست؛ بلکه شامل تمام مسلمانان می شود؛ اما این که در مورد اجماع، امام (ع) تنها کسی است که به ارشاد اقدام می کند، به این دلیل است که او آشناترین مردم به حکم واقعی است؛ اما در اجماع لطفی، ارشاد مختص امام (ع) است.

2. وجوب ارشاد در اجماع تقریری به حکم شرع است، به خلاف اجماع لطفی که گفتیم وجوب ارشاد و هدایت براساس حکم عقل عملی است.

پی نوشت ها :

[1]  فوائدالاصول جلد 2,1 : صفحه 150

[2]  منابع اجتهاد(ازدیدگاه مذاهب اسلامی) : صفحه 219

[3]  ایضاح الکفایة جلد 4 : صفحه 245

منابع :

منابع اجتهاد(ازدیدگاه مذاهب اسلامی) : صفحه 219

منابع اجتهاد(ازدیدگاه مذاهب اسلامی) : صفحه 201

فرهنگ نامه اصول فقه

الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة : صفحه 243

فرائدالاصول جلد 1 : صفحه 86

منابع اجتهاد(ازدیدگاه مذاهب اسلامی) : صفحه (208-209)

مفاتیح الاصول : صفحه 497

منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة جلد 4 : صفحه (358-359)

کفایة الاصول : صفحه 331

سیری کامل دراصول فقه جلد 10 : صفحه 313

انوارالاصول جلد 2 : صفحه 404

بحوث فی علم الاصول جلد 4 : صفحه 309

انوارالهدایة فی التعلیقة علی الکفایة جلد 1 : صفحه 257

-تحریرات فی الاصول جلد 3 : صفحه 212

منابع اجتهاد(ازدیدگاه مذاهب اسلامی) جلد 200 : صفحه 218

الوصول الی کفایة الاصول جلد 3 : صفحه 442

انوارالاصول جلد 2 : صفحه 403

کفایة الاصول : صفحه 332

منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة جلد 4 : صفحه 349

منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة جلد 4 : صفحه 353

ایضاح الکفایة جلد 4 : صفحه 249

سیری کامل دراصول فقه جلد 10 : صفحه 301

المعجم الاصولی : صفحه 35

فرهنگ نامه اصول فقه

تهیه و فرآوری : جواد دلاوری ، گروه حوزه علمیه تبیان