نگاهی به سریال سایه سلطان

تعلیق میان خواب و بیداری

در ضمن زندگی شخصیت تاریخی به نام ظل‌‌السلطان، پسر بزرگ ناصرالدین‌شاه و والی مستبد اصفهان، روایت و فضای 120 سال پیش و سال‌های آینده به تصویر كشیده می‌شود؛ جایی كه بشر به فناوری‌های پیشرفته و شگفت‌انگیز دست یافته است.

مجموعه سایه سلطان به تهیه‌كنندگی محسن آتش زمزم و كارگردانی مرتضی آتش زمزم تابستان سال گذشته در اصفهان كلید خورد. سپس گروه تولید به لبنان رفت و در شهرهای بیروت، جبیل و مشمش تصویربرداری را پی گرفت.

این سریال با درونمایه طنز در 16 قسمت 40 دقیقه‌ای بر اساس فیلمنامه مجید شاكرین در اصفهان و لبنان تولید شده است و اكنون به صورت چهار شب در هفته از شنبه تا سه‌شنبه روی آنتن شبكه دو می‌رود.

بهزاد فراهانی، هوشنگ حریرچیان، یوسف تیموری، شهرام قائدی، بابك انصاری، اسماعیل موحدی، شراره رخام، مریم امینی، محمدعلی میاندار، سعید محقق و حسین جریره بازیگران ایرانی و مجدی مشموشی، رنیا سلوان و ماریتا رز بازیگران لبنانی سریال هستند.

تاریخ، حكایت طولانی انسان‌هاست. داستان گذر بشریت از مرزهای حیوانیت تا برپا كردن تمدن‌های بزرگ انسان‌ها در نسل‌های پی‌درپی و حاصل رنج‌های بشری است.

تاریخ هر كشور هویت مردم آن مرز و بوم است و از پس بازنگری در آن می‌توان علت آنچه بر گذشتگان رفته است را دریافت و با انتخاب استراتژی درست، به حراست از داشته‌ها و كسب كاستی‌ها روی آورد و به ساخت آینده‌ای بهتر اندیشید.

مسعود میرزا ظل‌السلطان، حاكم مقتدر اما بی‌اندازه ظالم اصفهان در عهد ناصری است كه در وصف او در تاریخ چنین آمده است: او كه مردی ریزنقش و زشت‌رو بود، از دوران كودكی از امراض بی‌شمار رنج می‌برد و از هر نظر دچار ضعف بود. با این‌كه سه سال از مظفرالدین شاه بزرگ‌تر بود، اما چون مادرش عفت‌السلطنه از دودمان شاهان قاجار و از زن‌های عقدی ناصرالدین شاه نبود، به ولیعهدی انتخاب نشد.

حسرت ولایتعهدی، از اوان كودكی حسادت برادرش مظفرالدین میرزا را در جانش برانگیخت و تا پایان عمر، آرزوی پادشاهی یك دم از مخیله‌اش دور نشد.

دوران حكومت او در اصفهان به قلع و قمع مخالفان و سركوب شورش‌های محلی و داخلی یا افزون بر دارایی ‌های كلان، از طریق دست‌اندازی بر اموال مردم گذشت و از آنجا كه مملكت‌داری جایی در ذهنیت قاجار نداشت، اغلب اوقات را به شكار و بلوك‌گردی و خوشگذرانی سپری كرد.

با این حال نباید از نظر دور داشت تشكیل قشون منظم، تاسیس روزنامه فرهنگ، افتتاحیه مدرسه همایونی به سبك جدید و اكل دو میلیتر (EcolDeMilitire) یا مدرسه نظامی برای تعلیم داوطلبان قشون، از جمله اقدامات او در اصفهان است.

ظل‌السلطان وقتی به حاكمیت اصفهان گماشته شد، قدرت را به مثابه شلاقی دانست كه با تكیه بر آن انتقام همه كاستی‌هایی را كه طبیعت در حق او روا داشته از رعیت بی‌گناه بگیرد.

ساخت سریال‌های تاریخی یكی از برنامه‌های همیشگی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران است. از این بابت كه آگاهی از تاریخ به مثابه علمی برای تشخیص بیماری جامعه به شمار می‌رود و با اشراف بر آن می‌توان به پیشگیری از امراضی كه همیشه در كمین حكومت و مردم است، پرداخت و دست به اصلاحات زد.

اما پیش از این، سریال‌سازان ایرانی به سراغ برهه‌های شناخته‌شده و پادشاهانی رفته‌اند كه عموم مردم آنها را می‌شناسند.

مجید شاكرین اما با هوشمندی به سراغ قسمتی از تاریخ نه‌چندان دور ولی مهجور‌مانده‌ای می‌رود كه با بازنگری و اندیشیدن در آن می‌توان رگه‌هایی از درام را یافت.

تضادهای شخصیتی ظل‌السلطان، محرومیت‌كشیدن‌ها و محروم‌كردن‌های او به صورت بالقوه بافت دراماتیكی دارد كه قابلیت نمایشی آن را دوچندان می‌كند و مرتضی آتش زمزم به بهانه كشف هویت دختری فرانسوی با انتخاب صحیح قالب زمانی برای فیلم ـ كه استفاده از سه زمان گذشته، حال و آینده است ـ دست به كشف و شهود تاریخی می‌زند.

سایه سلطان، آینده را در گرو شناخت گذشته می‌بیند و گذشته چیزی نیست جز احوالاتی كه در هر لحظه بر ما می‌گذرد و گاه بی‌توجه از كنار آنها رد می‌شویم.

تكنیك روایی كه برای این فیلم در نظر گرفته شده است تا به واسطه آن اهداف و داستان فیلم پیش برده شود و همچون نخ تسبیح هر سه زمان را به هم ربط دهد، استفاده از خواب و بیداری و به عبارتی رویاست.

نظریه‌ای در قرن هفدهم توسط شكاكان ـ كه همدوره دكارت بودند ـ مطرح شد كه مربوط به مقوله خواب و بیداری است. پیشرو این مكتب مردی است به نام پیرهون كه مدتی در سپاه اسكندر خدمت كرده است.

مكتب شك معتقد است هیچ اصل و مطلبی قابل اثبات نیست، نه به حس می‌توان اعتماد كرد و نه به عقل؛ زیرا هم حس خطا می‌كند و هم عقل.

مكتب شك معتقد است ما نمی‌توانیم به‌درستی بفهمیم خواب واقعیت زندگی است یا بیداری. وقتی خوابیم زندگی حقیقی جریان دارد یا وقتی بیداریم، چه‌بسا خواب بستر همه حقایق باشد.

البته نظریات این مكتب همیشه در حد یك فرضیه باقی ماند و هیچ‌گاه پیشتر از آن نرفت و نتوانست چیزی را به اثبات برساند. بهزاد فراهانی ایفاگر نقش ظل‌السلطان در سایه سلطان، هرگاه در زمان حال خواب است در گذشته زندگی می‌كند و به عصر خود بازمی‌گردد و هرگاه در زمان حال بیدار است در زمان گذشته به خواب رفته است.

این تكنیك را می‌توان گویای این امر دانست كه آتش زمزم بیداری جامعه كنونی را در گذشته‌ای می‌داند كه به دست خواب سپرده شده است، اما اگرچه خفته است جریان دارد و آینده را رقم می‌زند.

می‌توان گفت این فیلم پشتوانه‌های محكمی در ساختار و پس اندیشه‌های متنی دارد و با اتخاذ قالبی طنز كه می‌توان آن را طنز تاریخی دانست، سعی می‌كند تلنگری به مخاطب بزند و حافظه تاریخی و ملی بیننده را قلقلك بدهد.

زمانی شبیه رویا

در سریال سایه سلطان، بازی خوب و البته متفاوت یوسف تیموری و بازیگرانی چون بهزاد فراهانی قابل تحسین است. اما سریال در بخش بازسازی گذشته در طراحی صحنه ضعف‌هایی دارد.

خانه شازده كه در زمان حال است، قدیمی‌تر از كاخ ظل‌السلطان به نظر می‌رسد. حذف ظریف‌كاری‌های معماری همچون دیوارنگاره‌ها و اشیاء و عتیقه‌ها در كاخ، فضایی انتزاعی ایجاد كرده است و بیشتر از آن كه جهت طراحی لوكیشن فیلم مناسب باشد برای بیننده، صحنه تئاتر را تداعی می‌كند بخصوص این‌كه چنین كاستی‌ را با نورپردازی پوشش داده است.

نورپردازی اغراق‌آمیز، فضایی متصنع ایجاد می‌كند كه اگر چه می‌تواند تاكیدی بر خواب و رویا باشد، اما باید به خاطر داشت برای شخصیت اصلی، گذشته زندگی واقعی او تلقی می‌شود و زمان حال شبیه خواب و رویاست.

تیتراژ آغازین و پایانی سریال سایه سلطان یكی از ویژگی‌های مثبت و قابل تحسین آن است.

برای عنوان‌بندی ابتدایی و انتهایی سایه سلطان هم از دو ترانه استفاده شده است. موسیقی متن را بهنود یخچالی ساخته است.

در تیتراژ اول ترانه‌ای از تاج اصفهانی با شعر ملك‌الشعرای بهار و در تیتراژ پایانی ترانه سالار عقیلی با شعری از عبدالجبار كاكایی گذر زمان را به بینندگان یادآور می‌شود.

تیتراژ انتهایی سریال سایه سلطان