واژه و واژگان در زبان

اهداف یادگیری:

آشنایی دانش آموزان با نظام آوایی، نظام معنایی و نظام دستوری

آشنایی با واج شناسی، صرف، نحو و معناشناسی

زبان نظام پیچیده ای است که از سه بخش : نظام آوایی، نظام دستوری و نظام معنایی تشکیل شده است.

هر زبان علاوه بر نظام های یادشده بخش دیگری را با نام واژگان دارد.

واژگان چیست؟

واژگان حاوی کلیه ی واژه های زبان همراه با همه ی عناصری است که می توانند نقش واژه را بر عهده گیرند؛ مانند گروه واژه هایی از نوع :« سرکار گذاشتن».

در هر زبانی علاوه بر مجموعه نظام های آوایی، صرفی، نحوی و معنایی، واژگانی نیز در ذهن سخن گویان هر زبانی وجود دارد که به آن واژگان ذهنی زبان می گویند.

در واژگان ذهنی زبان برای هر واژه دست کم سه نوع اطلاع ذخیره شده است:

زبان شناسان واژگان زبان را در دو سطح واژگان شناسی و واژگان نگاری مطالعه می کنند.

سطح واژگان شناسی:

این سطح انواع روابط ساختاری، تاریخی و جامعه شناختی موجود در میان واژه ها را مورد بررسی قرار می دهد.

سطح واژگان نگاری:

این سطح به چگونگی گردآوری، تدوین و ضبط واژه ها در قالب یک واژگان یا یک فرهنگ لغت توجه می کند و لذا نام دیگر واژگان نگاری اصول فرهنگ نویسی است.

در واژگان نگاری برای هر واژه اطلاعات بسیار گوناگونی در نظر می گیرند از جمله : اطلاعات املایی، تلفظی، دستوری، معنایی، کاربردی، سبکی، علمی، تاریخی و ریشه شناختی.

اطلاعات دستوری  شامل مقوله ی دستوری کلمه همراه با اطلاعات صرفی یا نحوی آن است.

اطلاعات معنایی    شامل معانی متفاوت یک واژه است که هریک از این معانی به موقعیتی معین وابسته است.

اطلاعات کاربردی   شامل استعمال های خاص یک واژه می باشد؛ مانند: معنای واژه « سنگ » در عبارت « سنگ جلوی پای کسی انداختن».

بخش واژگان هر زبان بیش از بخش های دیگر آن در معرض تغییر و تحول و دگرگونی است   زیرا هر زبان از طریق واژگان خود به فرهنگ و تمدن جامعه ی خود و سپس به کل فرهنگ بشری می پیوندد و لذا بخش واژگان بیش از دیگر بخش های زبان از انواع تغییر فرهنگی، هنری، علمی و صنعتی تاثیر می پذیرد.

نظام دستوری شامل دو بخش صرف و نحو می شود.

هر واژه می تواند از طریق تصریف به چند صورت درآید که صورت رایج تر را صورت پایه و بقیه را صورت تصریفی می نامند.

برای جستجو در فرهنگ لغات صورت پایه مدخل اصلی واقع می شود و صورت های دیگر یا در فرهنگ لغات آورده نمی شوند یا آن که ذیل مدخل اصلی با نام مدخل فرعی ذکر می شوند.

اکنون به واژگان زیر دقت کنید :

شدید  صورت پایه / شدیدتر ، شداید، شدیدترین   صورت های تصریفی

لذت  صورت پایه/ لذایذ، لذت ها، لذتی، لذت بخش   صورت های تصریفی

مدرسه  صورت پایه/ مدارس، مدرسه ی، مدرسه ها   صورت های تصریفی

خانه صورت پایه/ خانه ها،خانه ای  صورت های تصریفی

درخت   صورت پایه/ درختان، درختی، درخت ها  صورت های تصریفی

سرما  صورت پایه/ سرمازده، سرمایی  صورت های تصریفی

تست: کدام گزینه صحیح است؟

الف) در عبارت « چشم هایمان را باید بشوییم»  چشم ها مدخل اصلی /چشم مدخل فرعی است.

ب) اصول فرهنگ نویسی نام دیگر واژگان شناسی است.

ج) اطلاعات املایی و دستوری یک واژه جزو سطح واژگان شناسی است.

د) بخش واژگان زبان بیش از دیگر بخش ها دستخوش تغییر و تحول است.

مرکز یادگیری تبیان

تهیه: فاطمه شیرزاده - تنظیم: یگانه داودی