نهضت میرزا كوچك خان
پیدایش نهضت جنگل : همزمان با اوجگیری نهضت مشروطه درتهران شماری از آزادیخواهان رشت كانونی به نام مجلس اتحاد تشكیل دادند وافرادی به نام فدایی گردآوردند. میرزا كوچك خان كه یك طلبه ویك مسلمان راستین بود وافكارآزادیخواهانه داشت به مجلس اتحاد پیوست. در1289 درنبرد با نیروی طرفدارمحمد علی شاه درتركمن صحرا شركت داشت. دراین نبرد زخمی شد وچند روزدربادكوبه دریك بیمارستان بستری بود.
در1294 به جای مجلس اتحاد، هیات اتحاد اسلام ازیك گروه 17 نفری دررشت تشكیل گردید. بیشترافراد این گروه روحانی بودند ومیرزاكوچك خان عضوموثراین هیأت بود. این هیأت هدف خودرا خدمت به اسلام وایران اعلام داشت وبه زودی میرزاكوچك خان رهبری این گروه رابه عهده گرفت. پس ازاشغال نواحی شمالی ایران ازسوی ارتش روسیه تزاری هیأت اتحاد اسلام به مبارزه با ارتش تزاری پرداخت ویك گروه مسلح به عنوان فدایی تشكیل داد و روستای كسما رادرناحیه فومن مركزكارخود قرارداد و درآنجا سازمان اداری ونظامی خود رابرپاساخت. میرزاكوچك خان مرامنامه ای تنظیم كردودرآن مرامنامه هدف هیات اتحاد اسلامی راتامین رفاه كارگران وزحمت كشان وتساوی حقوق مردم وتعدیل مالكیت ومبارزه باعمال روس وانگلیس عنوان نمود.
هیات اتحاد اسلام پس ازچندی به كمیته اتحاد اسلام تبدیل شد واعضای آن به 27 نفرافزایش یافت ورهبری كمیته اتحاداسلام را میرزا كوچك خان به عهده گرفت وتاپایان سال 1296 به جزفومن بخش وسیعی ازایران و قسمتی از مازندران وطارم وآستارا وطالش وكجور وتنكابن زیرنفوذ كمیته اتحاد اسلام درآمد، این كمیته به نهضت جنگل یا حزب جنگل نام نهاده شد.
درفروردین 1297 فدائیان نهضت جنگل پس ازچند درگیری با سپاهیان انگلیس ، مواضع مهم راه رشت – منجیل رادر اختیار خود گرفتند. درخرداد 1297 نیروی " كلنل پیچراخوف " افسرروسی كه قصد بازگشت ازایران راداشت وبا ژنرال " دانترویل انگلیس " كه او نیز می خواست با افراد خود ازطریق انزلی به بادكوبه برود نیزهم پیمان شده بود، درمنجیل بافدائیان كمیته اتحاد اسلام به نبرد پرداخت. درحالی كه زره پوشها وهواپیماهای انگلیس هم برای كمك به او به حركت درآمده بودند، پیچراخوف راه منجیل تارشت وانزلی راگشود وپس ازگشودن راه نیروهای انگلیس درمواضع مهم این راه مستقرگردید. دراین میان نیروی كمیته اتحاد اسلام رشت راتصرف كردند، ولی پس ازده روز نیروهای انگلیس باكمك زره پوشهاوهواپیماها رشت را تسخیركرد ونیروی كمیته اتحاد اسلام را از رشت بیرون راند.
در27 مرداد 1297 میان نمایندگان كمیته اتحاد اسلام ونمایندگان نظامی وسیاسی انگلیس دررشت قراردادی امضا شد ودر مسائل مورد اختلاف توافق نمودند.
نهضت جنگل كه توانست 7سال دوام داشته باشد وفعالیت جنگلی بكند دارای سازمان وتشكیلات بود. حدود قلمرو و قدرت نهضت جنگل استان گیلان بود كه ازیك طرف به آذربایجان وزنجان وازطرف دیگربه مازندران ونور وكجور محدود می گردید. كسما مركزتاسیسات مالی واداری نهضت بود وحاجی احمد نام متصدی آن
امضای این قرارداد دركمیته اتحاداسلام چنان اختلاف نظری پدید آورد كه كمیته اتحاداسلام ازهم پاشید. میرزاكوچك خان ناچارانحلال كمیته اتحاد اسلام وتشكیل كمیته انقلابی ایران را اعلام داشت. شماری ازسران كمیته اتحاد اسلام كناره گیری كردند وشماری افراد دیگردركمیته انقلابی گیلان جای آنان را گرفتند. درحالی كه درسال های جنگ جهانی اول سرزمین ایران به مناسبت موقعیت خاص جغرافیایی عرصه رقابت چند قدرت بزرگ درگیرجنگ گردیده وهریك به گونه ای ازنهضت جنگل حمایت می كردند، تحولات سیاسی جهانی وبه خصوص تغییر سیاست روسیه شوروی درپایان جنگ وتضادهای داخل سران جنگل طوماراین نهضت رادرهم پیچید.
آرمان میرزاكوچك خان : دراینجا سخنان میرزاكوچك خان به نقل روزنامه جنگل شماره 28 دركتاب سردارجنگل نوشته ابراهیم فخرایی رابیان می كنیم تا به عمق بینش وآرمان رئیس نهضت جنگل بهترآشناشویم.
" ماقبل ازهرچیز طرفداراستقلال مملكت ایرانیم، استقلالی به تمام معنی كلمه، یعنی بدون اندك مداخله هیچ دولت اجنبی، اصلاحات اساسی مملكت ورفع فساد تشكیلات دولتی كه هرچه برسرایران آمده از فساد تشكیلات است. ماطرفداریگانگی عموم مسلمانانیم، این است نظریات ما، كه تمام ایرانیان رادعوت به همصدایی كرده، خواستارمساعدتیم."
تشكیلات نهضت جنگل : نهضت جنگل كه توانست 7سال دوام داشته باشد وفعالیت جنگلی بكند دارای سازمان وتشكیلات بود. حدود قلمرو و قدرت نهضت جنگل استان گیلان بود كه ازیك طرف به آذربایجان وزنجان وازطرف دیگربه مازندران ونور وكجور محدود می گردید. كسما مركزتاسیسات مالی واداری نهضت بود وحاجی احمد نام متصدی آن. درآمد نهضت ازمحل وصول عشریه وعوارض خروج كالا به خارج گیلان تحصیل می شد. گوراب زرمخ مركزتشكیلات نظامی بود وحتی مدرسه تعلیمات نظامی داشت وگروه گروه جوانان برای فراگیری تعلیمات نظامی راه این منطقه رادرپیش می گرفتند. هیات اتحاد اسلام كه ازعلما و روحانیون تشكیل می شد حدود اقدامات وتصمیمات نهضت را معین می كردوتقریباً رهبری نهضت را علمابرعهده داشتند. اما این عنوان دوام پیدانكرد وعناصری كه مایل به دخالت فراوان روحانیون نبودند درصدد برآمدند كه نام هیات اتحاد اسلام راتبدیل به كمیته نمایند وبه این امرموفق شدند، درنتیجه كمیته با 27 عضو تشكیل می شد.
روزنامه جنگل به مدیریت غلامحسین كسمائی، ناشرافكارنهضت بود وهفته ای یك شماره دركسما طبع وانتشارمی یافت و از شماره دوم حسین كسمائی ، مجاهد دوران مشروطیت مدیریتش رابه عهده گرفت و درسرلوحه آن كه به صورت كلیشه بود این عنوان" نگهبان حقوق ایرانیان ومنورافكاراسلامیان" به خط درشت دیده می شد.
دراولین شماره انجام انتخابات دوره چهارم مجلس خواسته شده ودرشماره 6 رونوشت تلگراف هیات اتحاد اسلام به مستوفی نخست وزیرآمده كه تقاضای اعزام فرماندار و روسای ادارات دارائی ودادگستری برای گیلان داشته اند ونشان می دهد نهضت به هیچ وجه درمقام تجزیه طلبی نبوده است وگهگاه درروزنامه اشعاری درترویج نهضت واهداف آن دیده می شود. انتقادهایی ازحكومت مركزی دارد وتوصیه هایی به شاه می كند وگاهی به اعتراض روزنامه های مركزپاسخ می گوید ومردم رابه فداكاری وحفظ وطن فرا می خواند وازاعمال متجاوزین بیگانه پرده برمی دارد. روزنامه جنگل فقط دو سال دوام یافت.
نهضت جنگل باتوجه به اهدافی كه ابرازداشته ودرجهت تحقق آن ودررابطه باحكومت مركزی وقوای روسیه تزاری، قوای روسیه انقلابی، قوای انگلیس ودرارتباط باعوامل آلمان وعثمان فرازونشیب های بسیاری داشته است. هدف نهضت جنگل این نبود كه سلطنت راساقط كند و یا حتی خود حكومت تمام كشور را در اختیار بگیرد. نهضت جنگل وضع موجود را برای اسلام و ایران خفت بار می دانست ومی خواست آن رابه اصلاح بكشاند وخائنین به ملت راكنارگذارد وبیگانگان را خارج سازد.
بنابراین نهضت جنگل درمقام جنگ وستیز بادولت مركزی نبود بلكه تحول واصلاح امورودرواقع اجرای قانون اساسی رامی خواست ومكرر اعلام می داشتند تاوقتی كه به هدف نرسند همچنان درجنگل باقی خواهند ماند.
پایان نهضت جنگل : میرزا كوچك خان بارها دربرابر مردم گیلان هدف ازنهضت خودرا احیای قوانین اسلام معرفی نمود؛ ومتذكر شد كه هرگز اسلحه را ازخود دور نخواهد كرد، مگر وقتی كه مطمئن باشد افراد ایرانی ازتطاول متعدیان بیگانه وستمكاران داخلی ازامنیت ورفاه برخوردارشوند.
ازاینرو بود كه میرزا ازسه طرف بطورهماهنگ مورد تهاجم قرارگرفت: ازیك سو توسط هواپیماهای انگلیسی كه بسیاری ازیاران او را از وی گرفت، و از سوی دیگرارتش دوهزارنفری سرخ كه نیروهای میرزا را دچارتفرقه كرد؛ وبالاخره نیروهای دولتی به فرماندهی رضاخان كه مامور تار و مار كردن ریشه نهضت گردید.
درشرایطی كه روحیه افراد نهضت به دلیل خیانت های مكرر دربدترین وضع قرارداشت نیروهای دولتی به تعقیب جنگلی ها پرداختند. بخشی ازنیروها متفرق وبرخی تسلیم وتعدادی نیزشهید شدند. میرزا درسرمای شدید زمستان از همسرش خداحافظی كردتابتواند نیروها راسامان دهد اماسرمای سخت به او امان نداد، وبرای همیشه خاموش شد . دشمنان میرزا پس ازیافتن جنازه اوسرش را ازبدن جداكردند وبرای رضاخان به ارمغان بردند.
منابع :
1- احمد سامعی، انقلاب اسلامی ونهضت های ملی مذهبی معاصرایران، تهران : چكاد وامیربهادر، 1380.
2- عباسعلی عمیدزنجانی ، انقلاب اسلامی وریشه های آن، چ14، تهران: كتاب طوبی ، 1379.
3- سیدجلال الدین مدنی، تاریخ تحولات سیاسی وروابط خارجی ایران، ج2، تهران : انتشارات اسلامی، بی تا.
