رنگرزی

یکی از مهمترین خصوصیات قالی های ایرانی که آن را از سایر فرش های جهانی متمایز و ممتاز می کند ، کیفیت پشم بکار رفته در آن است.

پشم

در فلات پهناور ایران علی رغم خشكی نسبی آب و هوای آن، مراتع سرسبزی برای پرورش دام وجود دارد. در دامنه های كوه های البرز و رشته جبال زاگرس به ویژه در نواحی سنندج و كرمانشاه و نواحی شمال خراسان و بلوچستان و نقاط مركزی ایران گوسفندانی پرورش می یابند كه پشم های مرغوب آن ها در تهیه فرش های با دوام و پاخور بكار می روند.

نژادهای معروف گوسفندان ایران عبارتند از: قره گل، ماكوئی، سنجابی، كردی، افشاری، بلوچی، قزل، كلكوهی، مغانی، بختیاری، نائینی و سنگسری.

بیشتر گوسفندان ایران از نوع نژادهای با پشم ضخیم هستند و متجاوز از 65 تا 70 درصد پشم آن ها از نوع هتروتیپ HETEROTYPE است بر اثر این كیفیت تار پشم زبرتر، ضخیم تر و مستحكم تر بوده و كاملاً مناسب برای قالی بافی می باشد. قطر تار پشم نژادهای گوسفندان ایران بین 35 تا 50 میكرون (35 تا 50 هزارم میلی متر) و طول آن ها حتی تا 38 سانتی متر نیز می رسد.

گوسفندانی كه در كوهستان ها و هوای معتدل پرورش می یابند نسبت به گوسفندان نقاط پست و مرطوب پشم های مرغوب تری تولید می كنند. هم چنین پشم هائی كه در فصل بهار چیده شده باشند كیفیت بهتری نسبت به پشم های پائیزه دارند.

پشم های سفید رنگ خاصیت رنگ پذیری بهتری نسبت به سایر پشم ها دارند لذا بیشتر مطلوب رنگرزان هستند. ناگفته نماند رنگ پشم گوسفندان نژاد سفید روشن نیست بلكه در حقیقت نخودی و یا زرد روشن است. تنها پشم برخی از نژادها مانند گوسفندان سیستانی به طور كامل سفید و براق هستند كه بعد از رنگرزی شفافیت و جلوه خاصی پیدا می كنند.

پشمی كه برای بافت قالی انتخاب می شود باید دارای خصوصیات ویژه ای باشد. قطر پشم های مناسب برای قالی بافی در حدود 30 تا 40 میكرون (30 تا 40 هزارم میلی متر) است. از پشم معمولاً پرز و یا گوشت فرش بافته می شود ولی بافندگان ایلیاتی مانند قشقائی، بلوچ ها، تراكمه و طوایف لر تار و پود فرش های خود را نیز از پشم انتخاب می كنند. به ندرت در گذشته نیز برخی از فرش های همدانی و بلوچی با پشم شتر بافته می شده است. تقریباً در تمام مراكز بافندگی ایران شیرازه های فرش را از جنس پشم انتخاب می كنند ( به استثنای فرش های ابریشمی). در فرش های لری و بلوچی گاهی نیز از موی بز برای این منظور استفاده می كنند.

در موارد معدودی در گذشته برخی از سوداگران و قالی بافان متقلب از الیاف سلولزی پشم نما مانند «كوپر آمونیوم ویسكوز» یا پشم های نامرغوبی كه از صورت نخ خارج شده و دوباره رشته شده بودند و یا از پشم مردار در بافت فرش استفاده می نمودند. این گونه تقلبات كه گاهی توأم با استفاده از رنگ های جوهری بود موجب آن شد كه تا مدتی به شهرت فرش های ایران لطمه وارد شود.

پشمی كه از گوسفند چیده می شود دارای مواد خارجی زیادی است كه قبل از ریسندگی باید آن ها را از پشم جدا كرد. این مواد عبارتند از: چربی پشم (لانولین)، ادرار و عرق بدن حیوان كه در روی پشم خشك شده و حاوی املاح پتاسیم و سدیم و اسیدهای معدنی و آلی می باشد و هم چنین شن و خاك و خاشاك و سوخته های داغ و باقی مانده روغن ها و مرهم هایی كه برای التیام زخم بر روی بدن حیوان مالیده اند.

برای جدا كردن این مواد باید الیاف پشم را شست و شو نمود. بعد از این عمل باید آب پشم با دقت گرفته شده و در مكانی كاملاً تمیز به صورت یكنواخت خشك شود. این قبیل عملیات را یا با دست و یا در كارخانه های پشم شویی كه با وسایل شستشوی مكانیكی و دستگاه های خشك كن مجهز هستند انجام می دهند.

بعد از مرحله خشك شدن پشم ها را می ریسند و سپس كلاف های حاصله را در كارگاه های رنگرزی به رنگ های مورد نظر در می آورند. عمل ریسندگی را یا با دست انجام می دهند (دست ریس) و یا اینكه در ماشین های مخصوص آنها را می ریسند كه در این صورت پشم در مقدار زیاد و به صورت كاملاً یكنواخت رشته و تابیده می شود. پشم های دست ریس بیشتر در روستاها و مراكز قالی بافی ایلیاتی تهیه می شوند.

كرك

كرك یكی از مواد تشكیل دهنده قالی های ظریف و نسبتاً گران قیمت است. كرك در اصطلاح به پشم های نرمی كه روی بدن گوسفند و بز و شتر روئیده و به هنگام شانه كردن بدن این حیوانات بین دندانه های شانه گیر می كنند گفته می شود.

با توجه به كثرت قالیچه های موجود در بازار كه به غلط به قالیچه های كركی معروف هستند به خوبی استنباط می شود كه این تعداد قالیچه قاعدتاً نمی توانند از پشم هایی كه بدین طریق مشكل بدست می آیند بافته شود بلكه پشم های ظریف خارجی مانند «مرینوس» هستند كه پرز این قبیل قالیچه ها را تشكیل می دهند.

پنبه

الیاف پنبه ای در قالی بافی مورد مصرف زیاد دارند به طوری كه تقریباً می توان گفت كه تار و پود اكثر فرش های ایران از پنبه می باشد. یكی از امتیازات رشته های پنبه ای نسبت به انواع پشمی آن این است كه چون آفت بید به خوردن آن تمایلی ندارد لذا فرش هایی كه تار و پود آن ها از پنبه می باشد در صورتی كه در معرض بید خوردگی قرار گیرند تنها پرز و یا گوشت آن ها از بین می رود و سوراخ و یا حفره ای در آن ایجاد نمی شود و در نتیجه به آسانی می توان طبقه جدیدی از پرز را از طریق گره زدن بر روی شبكه تار و پود فرش كه سالم باقی مانده است به وجود آورد.

الیاف پنبه ای استحكام زیادتری نسبت به پشم دارند و هم چنین به دلیل خاصیت كشش كمتری كه در مقایسه با الیاف پشمی دارند برای تار و پود قالی مناسب تر می باشند. پنبه ایران با خصوصیات ویژه ای كه دارد برخلاف عدم قابلیتش برای بافت پارچه های ظریف برای تار و پود فرش های درشت بافت و متوسط بسیار مناسب است. از الیاف پنبه ای نمی توان برای پرز قالی استفاده كرد. در موارد بسیار نادری دیده شده است كه پنبه را براق و ابریشم نما كرده و فرش های ابریشمی تقلبی از آن بافته اند. گاهی برای پود گذاری به جای پنبه از الیاف ویسكوز نیز استفاده می شود. برای تشخیص پنبه از ویسكوز بهترین طریقه این است كه الیاف مشكوك را در آب خیس كنند. الیاف ویسكوز بعد از این عمل به سهولت پاره می شوند در حالی كه پنبه مقاومت بیشتری از خود نشان می دهد.

ابریشم

الیاف ابریشم یا از پیله كرم ابریشم بدست می آیند و یا بصورت مصنوعی تولید می شوند كه البته نوع مصنوعی آن برای بافت فرش چندان مناسب نیست. الیاف ابریشمی در نسبت مساوی به قطر به مراتب مستحكم تر از الیاف پشمی می باشند.

بافت فرش با مصالح ابریشمی كاری بسیار دقیق و پرزحمت است به این سبب همیشه فرش های گرانبها و با رج شمار بالا را با آن می بافند. گاهی از ابریشم برای برق و جلا دادن و برجسته نشان دادن طرح و نقش استفاده می كنند مانند فرش های گل ابریشم نائین، كاشان، تبریز و بیرجند و یا اینكه به عنوان تار و پود آن را به كار می برند (قالیچه های چله ابریشمی اصفهانی).

معمولاً نسبت وزنی تار و پود و پرز در فرش های پشمی و ابریشمی با توجه به نوع بافت به شرح زیر می باشد. چله (تار) 20-12 درصد، خامه یا پرز 70-50 درصد. و به عنوان یك قاعده كم و بیش كلی می توان گفت كه از صد در صد وزن فرش پانزده درصد آن چله، پانزده درصد وزن پود و بقیه (هفتاد درصد) مربوط به وزن پرز فرش می باشد.

صادرات فرش ایران