اعتراض یا پرسش؟!

در خلقت انسان اسرار و شگفتی هایی نهفته است که دریافت رموز آن حتی برای ما که خودمان انسان هستیم به سهولت امکان پذیر نخواهد بود! یکی از این اسرار که به برکت معارف اسلامی آن را می شناسیم مقام عبودیت انسان در مقابل خداوند است که به واسطه ی آن می تواند تا اوج افلاک صعود کند! این مقاله باز نمایی یک رابطه با خداست در مقابل رابطه ای دیگر که هر کدام به طریقی درس آموز خواهد بود!

خدا آدم می سازد!

وقتی ذات مقدس خداوند متعال آفرینش انسان را به عنوان خلیفه ی خود بر روی زمین اراده نمود. فرشتگان و نیز شیطان که در اثر عبادات بسیار به مقامات عالی صعود نموده بود، از این مسئله غفلت داشتند. به همین دلیل هر دو ازخداوند متعال در این رابطه پرسش نمودند. اما نوع پرسشگری هر یک از ایشان آینده شان را رقم زد!

فرشتگان با ادب!

شایستگی فرشتگان ایجاب نمود که پرسش از پروردگار متعال را به صورت استفهامی عرض کنند و لذا پرسیدند: پروردگارا اگر تو خلیفه و جانشین طلب می کنی شاید ما از آدم (ع) برای خلافت  سزاوارتر باشیم سپس علت عدم شایستگی انسان را برای خلافت چنین بیان کردند: "أتجعل فیها مَن یُفسدُ فیها و یسفِکُ الدَّماء، آیا او را در زمین جانشین خود قرار می دهی تا در آن فساد برانگیزد و خون بریزد." (بقره/30) و سپس برای اولویت خویش دلیل آوردند: "و نحن نُسجّ بحمدک و نُقدّس لک، در حالی که ما تو را با تسبیح و تقدس ستایش می کنیم." (بقره/30) فرشتگان همه این دلایل و احتجاجات را نیز با تسبیح آغاز می کردند "سبحانک" یعنی پروردگارا تو از هر نقص و عیب منزه و از هر نقد و اعتراض مبرّا هستی و این ما هستیم که نمی دانیم.

چنانکه پس از فهمیدن مطلب باز هم عرض کردند: "سُبحانک لاعلمَ لَنا إلا ما عَلَّمتَنا، یعنی تو پاک ومنزهی و ما را دانشی نیست جز آنچه تو به ما آموختی." (بقره/32) بدین ترتیب همان طور که مشاهده می شود و براساس گزارشات قرآنی مستدل است که فرشتگان نهایت ادب و تواضع را در برابر پروردگار به کار بردند و با فروتنی و خضوع پرسشگری خویش رامطرح نمودند.

آینده ای در گرو یک پرسش!

اما در مقابل عملکرد فرشتگان ، شیطنت شیطان او را وا داشت که همان پرسش فرشتگان را به صورت اعتراض مطرح کند! شیطان در هنگام امر به سجده بر آدم (ع) نیز اعتراض کرد: "أنا خیرٌ منه خلقتنی من نارٍ و خلقته من طین، من از او بهترم مرا از آتش آفریدی و او را از گِل خلق نمودی." (اعراف/12) شیطان در مقام استدلال برتری خود به آدم به تسبیح و تقدیسش همانند فرشتگان تمسّک ننمود بلکه ماده ی خلقت خود را بهتر از ماده ی خلقت آدم یاد کرد و گفت: مرا از آتش آفریدی و او را از خاک. به این ترتیب پرسش شیطان از پروردگار درباره ی آدم با انا نیتّ، عناد و اعتراض آمیخته بود که به تعبیر قرآن "اباء استکباری" بود: "أبی واستکبر و کان من الکافرین، امتناع کرد و تکبر ورزید و از گروه کافران گردید." (بقره/34) و سرانجام آن پرسش چیزی نبود جز سقوط شیطان از جایگاه خود و کفر او و طرد او از نزد پروردگار!

عاقبت های متفاوت!

خدای سبحان در مقام پاسخ ، فرشتگان را آگاه نمود و تعلیم فرشتگان با تقرب آمیخته گشت. به فرشتگان فرمود: "إنیّ أعلمُ ما لاتعلمون، من چیزی می دانم که شما نمی دانید." (بقره/30) سپس اسماء الهی رابه آدم (ع) تعلیم داد و سپس آنها رابر فرشتگان عرضه کرد."وَ عَلَّم ادم الاسماء کلّها ثمُ عَرَضَهم علی الملئکة." (بقره/31) سپس خداوند متعال به فرشتگان فرمود که خلیفه ی من مصداق خونریزی و فساد برروی زمین نیست بلکه کسی است که از حقایق عالم آگاه و متعلم اسماء است و اوست که می تواند به شما نیز اسماء را عرضه بدارد. در واقع خداوند متعال انسان کامل را معلم فرشتگان معرفی و فرشتگان را شاگردان انسان قرار داد.

شیطان و اعتراض ظلمانی!

امّا در مقابل ، شیطان با اعتراض و تکبر در مقابل پروردگار متعال گرچه همانند فرشتگان از حقیقت خلیفه ی الهی آگاه شده بود، امّا تسلیم نشد و خضوع ننمود و عاقبت آن طرد از نزد خداوند گشت. خداوند سبحان به شیطان تعلیم داد که انسان از آن جهت که جان آگاه دارد خلیفه ی خداست نه از آن جهت که زمین گیر و خاکی است و جسمی از گِل و خاک دارد. چون آدم (ع) از افلاک می گذرد مسجود است نه آن که از گِل خلق شده واز خاک سر بر آورده است ، ولی شیطان بخاطر حسادت به انسان و تکبر و خود پرستی وجود خویش تواضع در مقابل خداوند سبحان ننمود و نه تنها همانند فرشتگان پرسشگری اش سبب رشد و ارتقاء ش نگشت بلکه درست برعکس سبب سقوط وطرد او از جایگاه رفیع الهی شد.

نتیجه گیری اخلاقی!

خلقت شگفت انگیز و پر از رمز و راز انسان دارای درس های عبرت آموزی است که به راستی کیمیایی برای حیات آدمی به شمار می رود که در قالب قرآن و آموزه های معارف اسلامی به ما عرضه شده است. شاید بتوان گفت مهم ترین درس خلقت آدم و سجود فرشتگان و عدم سجده ی شیطان درس تواضع و خضوع در برابر امر پروردگار است. گرچه در هر موقعیت و جایگاهی می توان برخی استدلالها و احتجاجاتی را برای خود و اقناع درون خود پشت سر هم ردیف کرد، اما آنچه حقیقت دارد تسلیم در برابر امر پروردگار و آنچه او برایمان در زندگی رقم زده است درسی است که از فرشتگان باید آموخت تا سبب رشد و ارتقاء و تقرب گردد و مبادا با اعتراض به امر الهی کاری شیطانی انجام دهیم که سبب طرد و سقوط مان گردد!

گرچه پرسش از نادانسته ها مذموم نیست اما پرسشگری در قالب اعتراض و هتک حرمت ساحت ربوبی و قدسی جز کاری شیطانی نخواهد بود پس حتی پرسشگری را نیز از فرشتگان بیاموزیم!

                                                                                                                                                                 ن. رادفر

منابع و مآخذ:

1-    انسان از آغاز تا انجام – آیت الله جوادی آملی

2-    تفسیر انسان به انسان – آیت الله جوادی آملی

3-    انسان از آغاز تا انجام – علامه طبا طبایی (ره)

4-    شرح نهج البلاغه – علامه جعفری (ره)