وضع موسیقی در دوره قاجار

در دوران ناصرالدین قاجار،‌ چهارمین فرد از سلسله ی قاجاریه (1264 تا 1314 هجری قمری) موسیقی درباری و به تعبیری موسیقی مجلسی، گسترش کم نظیری پیدا کرد ولی ارزش هنر تا آن حد کاستی گرفت که به موسیقیدان «مطرب» می گفتند و موسیقیدانان یا نوازندگان درباری را که ظاهرا اعتبار بیشتری داشتند «عمله طرب خانه» نامیدند.

در سال 1226 ش. (1847 م.) با همت میرزا تقى‌خان امیرکبیر، مدرسه دارالفنون تأسیس شد. در شعبه نظامى آن براى اولین بار دروس موسیقى نظامى گذاشتند که به‌کوشش ژنرال فرانسوى 'آلفرد ژان باتیست لومر' راه افتاد. لومر از 1248 ش. در ایران به تربیت شاگردان موسیقى نظامى پرداخت. این دسته جدید موزیک جانشین موسیقى قدیمى نقاره‌خانه شد. هدف لومر، تربیت نوازنده و آهنگ‌ساز و معلم موسیقى نظامى بود و در این راه به‌خوبى توفق یافت.

این آموزشگاه شاگردان را با اصول و قواعد تئوریک و پراتیک (نظرى و عملی) موسیقى غربى آشنا مى‌کرد و در مناسبات رسمى به اجراى موسیقى مى‌پرداخت. در سال 1252 ش متن اولین سرود ملى و مارش تاجگذارى ناصرالدین‌شاه به‌دست لومر ساخته و در حضور شاه اجرا شد. در دوره ی ناصرى از موزیک نظام در ایام عید، سفرهاى ییلاقى شاه، آئین‌هاى رسمى دربار، تعزیه تکیه دولت، هنگام غروب، جشن‌هاى عروسى دربار و مسابقات کُشتى استفاده مى‌شد.

لومر در 1288ش. در تهران درگذشت و غلام‌رضاخان سالار معزز جانشین وى شد.

شعبه ی موزیک نظام در ایران تأثیر بسیارى گذاشت. در حقیقت آشنایى موسیقى‌دان‌هاى ایرانى با موسیقى غرب از طریق موسیقى نظام بود و تحصیل‌کردگان این مدرسه بعدها از چهره‌هاى نام‌آور موسیقى ایران در نهضت تغییر و تجدد آن به‌شمار آمدند و براى اولین بار دربار یک پادشاه ایرانى به یک سیستم موسیقى نظامى به شیوه اروپایى مجهز شد. اصطلاح موزیک در زبان فارس از همین زمان به‌وجود آمد.

جایگاه رامشگران در دربار قاجار

پادشاهان قاجار نیز در ادامه راه و رسم پیشینیان خود موسیقی را به صورت‏ عنصری از زندگانی دربار درآورده بودند و این هنر در دربار آنان ارج و اعتبار خاصی داشت.موسیقی نه تنها در جشن‏ها و میهمانی‏های رسمی نواخته می‏شد بلکه در زندگانی روزمرّه آنان نیز همواره حضور داشت،چنان‏که حتی هنگام‏ خوابیدن و غذا خوردن و سوار کاری نیز از شنیدن آن نمی‏آسودند.برای مثال‏ آغا محمد خان را عادت این بوده که هنگام خوابیدن نقّالی از برای او شاهنامه‏ بخواند. او خود هرگاه سرخوش و سرحال بود دو تار می‏نواخت.

ناصر الدین شاه که خوابگاهش دارای چهار در بود و یکی از آنها به اطاق‏ رامشگران باز می‏شد،عادت داشت هنگام خوابیدن به نوای ساز گوش کند. «عملهء طرب خاصه»مانند سرور الملک(نوازنده ی سنتور)و آقا غلامحسین(نوازنده ی تار)و اسماعیل خان(کمانچه کش)هرکدام به نوبت برای شاه می‏نواختند تا اینکه او به خواب می‏رفت و زمانی از نواختن باز می‏ایستادند که دیگر نشانی از بیداری در او نمی‏دیدند. سرور الملک در لحظه‏هایی که خواب اندک‏اندک بر شاه چیره می‏شد.دستمالی به روی سنتور پهن می‏کرد تا نوای ساز ملایم‏تر به‏ گوش شاه برسد.

اعتماد السلطنه،وزیر انطباعات دربار ناصری،در خاطرات خود درباره پانزده‏ سال آخر عمر ناصر الدین شاه‏می‏نویسد که«عمله طرب»بیشتر اوقات در هنگام صرف غذا حضور داشتند و برای شاه می‏نواختند،به ویژه هنگام،پختن‏ آش سالانه‏که گویا آیینی در دربار ناصر الدین شاه بود،همیشه چند تن از خواص نوازندگان حاضر بودند و در کنار وزیران و رجال دربار بر سر سفره‏ می‏نشستند.

رامشگران زن در اندرون دربار

جدا از موسیقی«عمله طرب»و نوازندگان مرد،موسیقی دیگری نیز در مجالس‏ بزم شاه به دست زنان نواخته می‏شد.نقش زنان در دربار شاه یکی این بود که‏ مجالس روضه خوانی ترتیب دهند و دیگر برگزاری برخی مجالس بزم بود که شاه‏ مسئولیتش را بر عهده ی آنان گذاشته بود.برای مثال،گلبخت خانم ترکمانی‏و کوچک خانم تبریزی‏که هر دو از زنان حرم حضرت خاقان(فتحعلی شاه)بودند، هریک مسئولیت دسته‏ای از زنان نوازنده و رامشگر را به عهده داشتند.در تاریخ عضدی از دو دسته زن یاد شده است که عده ی هرکدام به پنجاه نفر می‏ رسید و مجهز به«تمام اسباب طرب از تار و سه تار و کمانچه و سنتور زن و چینی و زن و ضرب گیر و خواننده و رقاص»بودند. هریک از این‏ دسته‏ها سردسته‏ای داشت که او را استاد می‏نامیدند.یکی از آنان استاد مینا بود و دیگری استاد زهره که هر دو به گفته عضدی«در علم موسیقی بی‏نظیر بودند.» آنان گرچه در حرم زندگی می‏کردند.امّا در زمره ی زنان شاه نبودند و شاه«مقرّری و

مواجب و همه ی اسباب تجمّل به جهت آنان مقرّر»کرده بود.دسته ی استاد مینا را به دست گلبخت خانم سپرده بودند و دسته ی استاد زهره را به دست‏ کوچک خانم.این دو دسته همیشه باهم رقابت می‏کردند و همچشمی آنان زبانزد درباریان بود،چنان‏که وقتی در دربار میان دو نفر دشمنی بر می‏خاست، می‏گفتند:«مثل دسته استاد مینا و استاد زهره منازعه می‏نمایند.»