تربیت اثربخش 13
والدین به طور آزادانه روش تربیتی خود را انتخاب می‌کنند و تصمیم می‌گیرند که چگونه رفتار کنند. اما معلمین این آزادی انتخاب را ندارند. زیرا آزادی انتخاب آن ها با قوانین مدرسه و عوامل آن (مدیریت - کادر اجرایی و اداری) به طور قابل ملاحظه‌ای محدود می‌شوند.
شکست معلمین در تأثیرگذاری و کارآیی آموزش را نه تنها به خود آن ها و دانش‌آموزان بلکه به عوامل اداری و مدیریتی نیز نسبت داد زیرا که آنها نقش معلم را مشخص و محدود می‌کنند.
بنا به گفته یکی از فلاسفه تعلیم و تربیت اگر می‌خواهیم دانش‌آموزان را در کلاس آزاد سازیم، ابتدا باید معلمین را آزاد کنیم.
بعضی از استرس‌ها و فشارهایی که بر معلمین وارد می‌شود را می‌توان این‌گونه برشمرد:
اگر به خواسته معلمین توجه نشود، آن ها هم حوصله توجه به خواسته‌های بچه‌ها را نخواهند داشت.
خصوصیات مدارس مشکل‌آفرین برای معلمین
هرچند که تمام مدارس مثل هم نیستند ولی گاهی مدارسی یافت می‌شود که برای معلم، مشکل‌آفرین هستند. این مدارس دارای خصوصیات زیر می‌باشند.
- تقریباً در تمام مدارس براساس سلسله مراتب اداری اداره می‌شوند و معلمین نسبت به مدیران و معاونان آنها در رده پایین‌تر هستند.
- در بعضی از مدارس انتظار می‌رود معلمین تصمیماتی را عملی کنند که خودشان در اتخاذ تصمیم‌ها شرکت ندارند.
- قوانینی که از طرف مدیران گرفته می‌شود گاهی بازتاب خواسته معلمین نیست.
- مدارسی وجود دارند که با توجه به عیوبی که دارند، در مقابل تغییرات نیز مقاوم هستند.
- در مدارس معمولاً تقصیر را به گردن دیگری بیندازند، دانش‌آموزان معلمین را مقصر می‌دانند، معلمین مدیران را و آنها هم اعضای انجمن را مقصر می‌دانند.
چگونگی افزایش تأثیرگذاری معلمین در تشکیلات مدرسه
معلمین می‌توانند به جای موضع انفعالی و دفاعی که به خود می‌گیرند و مسئولیت‌ها و مشکلات را به گردن دیگری می‌اندازند، کارهای مثبت زیادی انجام دهند تا مدرسه را جای بهتری برای تدریس بکنند. این تأثیر را می‌توان در موارد زیر برشمرد:
- در تمامی تشکیلات مدرسه، اهمیت تأثیرگذاری هیچ شخص دیگری بر دانش‌آموزان به اندازه معلمین نیست.
- در رابطه معلم - شاگردی، معلم می‌تواند به دانش‌آموز احساس رشد و ارضا بدهد، یا احساس خشکی و صدمه دیدن.
- با قبول کردن اهمیت نقش خود توسط معلمین، باعث می‌شود تا آنها به نقش خود ارزش بدهند و از آن محافظت کنند.
- معلمین با افراد بسیاری از مردم در ارتباطند و هر کدام ممکن است طوری رفتار کنند که به رابطه معلم با دانش‌آموزان صدمه بزند و در روند تدریس و آموزش مداخله نماید.
- هر کس را که با او ارتباط دارید از طریق «پنجره چهارضلعی» ببینید و رفتار او را در مکان درست چهارضلعی خود قرار دهید.
با مثالی این موارد را توضیح می‌دهیم:
فرض کنید سرایدار به شما می‌گوید، نگذارید دانش‌آموزان صندلی‌ها و میزهایشان را به صورت دایره بچینند، چون برای او باعث کار زیادی می‌شود. به رفتار او از میان پنجره‌تان نگاه کنید و از خودتان بپرسید:
«آیا رفتار او (که به من می‌گوید چکار نکن) برای من قابل قبول است یا غیرقابل قبول؟»
اگر رفتار او را در بالای سه قسمت چهارضلعی قرار دادید، بعد به خودتان بگویید مسأله مال سرایدار است، او ناراحت است و احتیاجات او مورد تهدید قرار گرفته است.
- مسائلی که مال دیگران است
- مسأله‌ای نیست
- مسائلی که مال شماست
حالا شما خوب می‌دانید که نباید یکی از پیام‌های مانع ارتباط را برای او بفرستید. بنابراین از گوش دادن فعال برای نشان دادن تفاهم خودتان و قبول احساسات او استفاده کنید.
«آقای رجبی، شما از کار زیادی یعنی مرتب کردن دوباره صندلی‌ها، بعد از اینکه آنها را به صورت دایره چیده‌ایم، خوشتان می‌آید.» با این یک جواب ساده شما رابطه‌تان را با آقای رجبی استحکام بخشیده‌اید. فکری که در مغز اوست احتمالاً چنین چیزی است: «این از آن معلم‌هاسا=ت که واقعاً مشکلات مرا می‌فهمد و جداً به من اهمیت می‌دهد.» و گوش دادن فعال شما نتایجی به بار می‌آورد که به خاطر طولانی شدن مطلب، در اینجا آورده نمی‌شود.
- بعد از مشخص شدن اینکه چه کسی دارای مسأله است؟ می‌توانید مهارت مناسب را که در طول این مباحث داشته‌ایم را استفاده کنید.
معلمین به دلایل مختلفی در برابر مدیر و کادر اجرایی مدرسه سکوت می‌کنند و تابع اوامر آن ها هستند. که این دلایل شامل مسائل ارزش‌یابی تا استخدام و جابه‌جایی مدرسه و غیره می‌شود و وقتی که معلم به خواسته‌اش می‌رسد واضح است که احساس بی‌میلی می‌کند، کینه به دل می‌گیرد، نق خواهد زد، احساس بیچارگی می‌کند، در خود فرو می‌رود و واکنش‌های متفاوت دیگری را نشان می‌دهد. معلمین برای رسیدن به خواسته‌هایشان و گفتگو با مدیران مدرسه و رۆسای بالاتر می‌توانند با استفاده از 6 مرحله زیر، به موانع کم‌تری برخورد کنند:
- حتی بهترین پیام من نیز مقاومت ایجاد می‌کند، بنابراین با گوش دادن فعال، مقاومت را از میان بردارید.
با طی این مراحل، امیدواریم مشکل شما برطرف شود، زیرا خیلی از مدیران از اینکه مسائل مدرسه‌شان به منطقه کشیده شود، ترس دارند و در همان مراحل اولیه برای حل اختلاف و رسیدن به یک راه‌حل مشترک کوشش می‌کنند. بسیاری از مدیران بیان می‌کنند که دوست دارند معلمین حرف‌شان را بزنند و وقتی کارها به خوبی پیش نمی‌رود، آنها را در جریان بگذارند زیرا موفقیت مدیران به شدت درگیر و موفقیت معلمین‌شان است.
همه معلمین تجربه حضور در جلسات را چه در مدرسه و چه در گروه آموزشی در منطقه دارند. این جلسات برای مطالعه بر روی یک مسأله و اظهارنظر در مورد آن تشکیل می‌شود. معلمین باید مهارت‌های لازم را برای شرکت در این جلسات داشته باشند. این مهارت‌ها و عملکردها به 3 دسته تقسیم می‌شوند: الف) مهارت‌هایی که قبل از جلسه لازمند؛ ب) مهارت‌هایی که در طول جلسه لازمند؛ ج) مهارت‌هایی که بعد از جلسه لازم می‌باشند.
قبل از جلسه
1- قبل از رفتن به هر جلسه‌ای جزئیات صورت جلسه قبل را بخوانید.
2- وقتی به جلسه می‌آیئید، مسائل و موضوعاتی را که می‌خواهید در جلسه به بحث بگذارید، به طور روشن در ذهن داشته باشید.
3- سر وقت به هر جلسه‌ای برسید.
4- تمام مواد لازم را همراه بیاورید.
5- زمان لازم برای جلسه را کنار بگذارید تا مزاحمتی ایجاد نشود. (تلفن، پیام، مراجع)
در مدت جلسه
1- موارد خود را برای گذاشتن در دستور جلسه نسلیم کنید. آن ها را تا آن جا که ممکن است به طور خلاصه بیان کنید و با دقت و جزئیات شرح ندهید.
2- وقتی عقیده یا احساسی دارید، آن را صادقانه و روشن بیان کنید. در احساسات‌تان غرق نشوید! (یعنی تحت تأثیر احساسات قرار نگیرید.)
3- روی موردی که در دستور جلسه مطرح شده و مورد بحث است کمی تأمل کنید و به دیگران هم کمک کنید که چنین کاری کنند.
4- وقتی چیزی را که کسی می‌گوید درست نمی‌فهمید، یا اگر متوجه مقصود دستور جلسه نمی‌شوید، سۆال کنید تا برایتان روشن شود.
5- فعالانه شرکت کنید. وقتی حرفی برای گفتن دارید بگوئید، و صبر نکنید تا عقیده شما را بپرسند.
6- در تعقیب روندهایی که به عملکرد و کارآیی گروه‌تان کمک می‌کند، پافشاری کنید:
الف) شروع سر وقت
ب) تنظیم صورت جلسه
ج) به روی موضوع ماندن
د) نظم را حفظ کردن
هـ) گوش دادن به دیگران
و) یادداشت برداشتن
ز) مواد مهم نتیجه‌گیری‌ها، مسائل، رابطه‌ها یا موارد دستور جلسه را روی تخته اعلانات یا نموادار نشان دادن
ح) به تصمیم رسیدن
و) ختم به موقع
7- از حق دیگران برای بیان عقاید و احساساتش پشتیبانی کرده و افراد ساکت را تشویق به صحبت کردن کنید.
8- با دقت به دیگران گوش دهید، برای روشن کردن آنچه دیگران می‌گویند از گوش دادن فعال استفاده کنید.
9- سعی کنید به طور خلاقانه روی راه‌حل‌هایی که ممکن است اختلاف را حل کند فکر کنید. چیزهایی که به فکرتان رسیده برای جمع مطرح سازید.
10- از ایجاد ارتباطاتی که گروه را از هم می‌گسلد، خودداری کنید. شوخی، مسخرگی، تفریح، صحبت‌های تنها، طنز، کنایه و غیره.
11- آنچه را که به انجامش توافق نموده‌اید، بعد از جلسه یادداشت کنید.
12- مرتباً از خود این سۆال‌ها را بکنید: «در این لحظه، به این گروه چه چیزی کمک می‌کند که بتواند مشکل‌شان را حل کنند؟». ««من چه کار می‌توانم بکنم تا به گروه کمک کنم عملکرد مۆثرتری داشته باشند؟» «چگونه می‌توانم کمک کنم؟»
بعد از جلسه
1- به تعهدات و وظایفی که به عهده گرفته‌اید عمل کنید.
2- تصمیمات یا راه‌حل‌هایی را که دیگران باید بدانند به آنها برسانید.
3- تمام آن چیزهایی که در جلسه گفته یا انجام نشده و ممکن است به آبروی یکی از اعضا بر بخورد محرمانه نگه دارید.
4- هرگز درباره تصمیمی که با آن موافقت کرده‌اید، شکوه و شکایت نکنید. اگر به افکار تازه‌ای رسیدید آنها را در جلسه بعدی گروه مطرح سازید.
5- از درخواست‌های خارج از جلسه از رئیس‌تان خودداری کنید. احساسات شما در مورد فعالیت‌های گروه یا باید در گروه مطرح شوند و یا اصلاً مطرح نشوند.
شما می‌توانید با تهیه کردن رونوشتی از این قوانین برای عضویت مسئولانه در گروه، و دادن آن به هر یک از اعضا، برای گروه مفید باشید.
- می‌توانید با اجرای نقش مشاور برای مدیر و همکارن‌تان اثر عمیقی در مدرسه بگذارید.
- می‌توانید عقاید و نظریات تازه خود را با دیگران در میان بگذارید.
- در زنگ‌های تفریح یا هر وقت یا هر موقعیتی که به دست می‌آورید با معلمین در مورد مهارت‌های ارتباطی و تربیتی که کسب کرده‌اید، صحبت کنید.
- مهارت‌ها را عملاً به کار ببرید.
- شنونده فعال خوبی باشید.
- پیام‌های من بفرستید.
- روش حل مسأله را در کلاس خودتان به کار ببرید.
- از معلمین دیگر دعوت کنید، بیایند و ببینند شما و شاگردان‌تان چگونه با روش (3) کار می‌کنید.
- پیشنهاد تشکیل گروه‌های آموزشی مبتنی بر روابط انسانی را بدهید.
- اطلاعات‌تان را به طور خصوصی در اختیار مدیر مدرسه قرار دهید.
- از کتابدار بخواهید چند نسخه از کتاب‌های روابط معلم - شاگرد را تهیه کند.
- از روان‌شناسی بخواهید تا دوره‌های تربیت اثربخش، روابط معلم - شاگرد و مدیریت کلاس برای شما برگزار کند.
- حل یک مسأله مزمن در مدرسه را به عهده بگیرید و عملاً کاربرد روش 3 را برای حل آن مشکل نشان دهید.
- در مورد مسائل مدرسه، حامی دانش‌آموزان‌تان باشید.
دوستان عزیز سلسله مقالات تربیت اثربخش به پایان رسید. ولی حرف‌ها و نکات بسیار است. امیدوارم که نکات این مباحث را در کلاس و مدرسه خود اجرا کنید و نکات قوت و ضعف تربیت اثربخش را همراه تجربیات خود برای ما ارسال نمایید.
مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: اکرم محمدزاده فراهانی
تهیه: یگانه داودی
