تبیان، دستیار زندگی
تحول سنایی در سبک و زندگی باعث تأثیر و تحول سترگ وی در در ادب فارسی گردیده است
عکس نویسنده
عکس نویسنده
نویسنده : زهره سمیعی
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

سنایی و تحول در شعر و ادب فارسی


تحول سنایی  در سبک و زندگی باعث تأثیر و تحول سترگ وی در ادب فارسی گردیده است.


سنایی

مقدمه

سنایی شاعری صاحب سبک  است . اگر چه سنایی از ابتدا شیوه ی پیشینیان را هم چون عنصری دنبال می کرده است . بعدها سفر به مکه باعث دگرگونی روحی وی گردید . این دگرگونی تغییری کلی در شعر وی ایجاد نمود و در کنار مدح و هجو ، اشعار زاهدانه و گاه قلندرانه سروده است . شفیعی کدکنی این دو بعد از زندگی وی را به دو قطب تاریک و روشن تعبیر نموده است.

تحول سنایی  در سبک و زندگی باعث تأثیر و تحول سترگ وی در در ادب فارسی گردیده است.

1 – تحول در قصیده

با نگاه به قصیده در می یابیم که اساس این نوع شعر بر پایه مدح و ستایش قرار گرفته و این امر ناشی از تأثیر پذیری شعر عرب است . چرا که اولین قصیده سرا ی فارسی ، قصیده ی خود را در مدح یعقوب لیث سروده و رودکی آن را به حد اعلای خود رسانده است . در دورانی که شاعران به جز مدح و هجو در قصیده کاری از پیش نمی بردند ، سنایی وارد عرصه ی شعر و شاعری گردید . در ابتدا همسان و همگام  با پیشینیان و بعدها دست به دگرگونی و تغییر زد . با اندکی تأمل در قصاید سنایی دو نکته ی مهم مورد توجه قرار می گیرد .

الف – قصاید زاهدانه ، عارفانه : این قصاید که جنبه های عرفانی و زهد در آن برتری دارد؛ در این نوع قصاید سنایی چون دلیل و راه نمایی دلسوز به پند و اندرز و گاه به شماتت شنونده می پردازد .

مکن در جسم و جان منزل که این دون است و آن والا

قدم زین هر دو بیرون نه ، نه اینجا باش و نه آن جا

ب – قصاید  اجتماعی و انتقادی : سنایی شاعری ستیزه گوی و اجتماعی است و بر افراد نابکار جامعه می تازد و آن ها را رسوا می کند و در نهایت به صورتی فهرست وار به انتقاد از طبقات جامعه می پردازد .

مرد هشیار در این عهد کمست                                    ور کسی هست به دین متهم است

زیرکان را ز در عالم و شاه                                          وقت گرمست نه وقت کرمست

دو موردی که گذشت دگرگونی سنایی را در قصیده به خوبی نشان می دهد چرا که شاعران گذشته تنها در قصاید خود به اثبات عقاید دینی خود می پرداختند، اما سنایی به قرآن و دین نگاهی دلسوزانه دارد. همین نکته وجه تمایز  و وجه برتری شاعر را با دیگر شعرا نشان می دهد .

2 – تحول در غزل

غزل تا زمان سنایی  پیچ و خم هایی بسیاری طی نموده است . اگر چه تا زمان وی قالبی جدا گانه نبود بلکه بیشتر به شکل تغزل قصاید وجود داشته است . در زمان وی غزل نمود می یابد و شعرا سخنان عاشقانه و گاه شهوانی خود را در این قالب می سرودند و سنایی در این دوران وارد عرصه ادب فارسی گردید . وی با آوردن کلمات و اصطلاحات دو پهلوی عارفانه و صوفیانه نه تنها این نوع از شعر را از رکود و انحطاط معنوی نجات بخشید بلکه آن را قالبی برای بیان مناجات عارفان و عابدان ساخت .

سنایی پایه های این نوع شعر را به کلی تغییر داد و به جای معشوقکان زیبا رو ، معشوقی ابدی و دست نیافتنی ورای عقل جایگزین ساخت  و به راز و نیاز خالصانه با وی پرداخت . این امر باعث اعتلای غزل در زبان و ادب فارسی گردید . نکته مهم دیگری که در مورد این تغییر در قالب غزل حائز اهمیت است وجود اصطلاحات عرفانی است که باعث شد غزل به ایهام و ابهام آمیخته گردد و به آن عمق و معنا بخشد و خواننده را به کنکاش و تفسیر رهنمون سازد . این امر بعدها باعث ترقی غزل گردید.

در واقع انقلاب سنایی در غزل باعث گردید دو گونه شاخه در این نوع شعر ایجاد گردد :  غزل های عاشقانه که سرانجام بدست سعدی به کمال دست می یابد و غزل عارفانه که دست کار سنایی است و سرانجام با حافظ به اوج خویش دست می یابد .

انقلاب سنایی در غزل باعث گردید دو گونه شاخه در این نوع شعر ایجاد گردد : غزل های عاشقانه که سرانجام بدست سعدی به کمال دست می یابد و غزل عارفانه که دست کار سنایی است و سرانجام با حافظ به اوج خویش دست می یابد .

3 – تحول در مثنوی

سرودن مثنوی سابقه یی دیرینه در زبان و ادب فارسی دارد. اولین مثنوی ها به طور کلی در بیان مفاهیم اخلاقی سروده شده است .

سنایی با سرودن اشعاری در این قالب بابی تازه آغاز نمود . وی مسائل اخلاق اجتماعی را با اخلاق زهد و عرفان به هم آمیخت و جهانی آرمانی که از دیدگاه وی انسان به سعادت و خیر می رسد را بنا نهاد . شاهد بر این سخن آوردن بابی در حدیقه می باشد که گرچه در ظاهر به مدح بهرام شاه غزنوی مربوط می شود اما در واقع خوی و خصال پادشاهی بنده نواز و منطقی را نشان می دهد . بنیادی را که سنایی در مثنوی آغاز نمود مورد تقلید بزرگانی چون عطار و مولانا قرار گرفت و جزو استوارترین بناهای شعر و ادب فارسی گردید .

4 – دیگر تحولات

در ابتدای قرن پنجم شاعران سعی نمودند با آوردن ردیف های دشوار ، قافیه های نادر ، استعارات و آرایه های ادبی خواننده را به حیرت وادارند . این امر ناشی از سرگرم کردن و به تفکر واداشتن خواننده و نشان دهنده ی هنر و معلومات شاعر است . سنایی نیز از این مقوله مستثنی نبود . می توان گفت وی خداوندگار آوردن آرایه های دور از ذهن و ردیف های سنگین است . وی از جمله شعرایی است که حداکثر معلومات خویش را در اشعارش وارد نموده ، از جمله این معلومات استفاده از قرآن و حدیث است که به صور گوناگون در شعر وی به چشم می خورد . آشنایی کامل سنایی در زمینه ی عرفان باعث ورود اصطلاحات عرفانی بسیاری در شعر وی گردیده است .

تمامی این امور دلیلی بر این سخن است که سنایی را شاعری صاحب سبک در ادبیات فارسی به شمار آورده و بر او ارج می نهیم .

اکرم نعمت اللهی

بخش ادبیات تبیان