دوراهی وجدان و غریزه در جوانی

فطرت جوان پاک است اما غرایز هم این روزها سرکش تر و قوی تراست . حال یک جوان چگونه باید بین نیازهای غریزی و مجدان خود یک تناسبی ایجاد کند؟

یكى از لحظات حساس در زندگى جوانان موقعى است كه بر سر دو راهى هاى غرایز و وجدان اخلاقى قرار مى گیرند و ناچاراند یكى از آن دو را اختیار نمایند. در این مواقع است كه جوانان دچار دو دلى و تحیر مى گردند و به سوى دو نقطه متضاد كشیده مى شوند.

از یك طرف الهام و نداى وجدان اخلاقى جوان را به سوى خود مى خواند تا به راه فضیلت و شرف انسانى اش سوق دهد و از طرف دیگر، كشش نیرومند غریزه او را به جانب خود مى كشد تا به ارضاى خواهش هاى نفسانى و تمایلات ضد وجدانى اش وادار سازد.

این لحظات خطیر، مكرر در سر راه جوان پیش مى آید و با كوچك ترین غفلت ممكن است بزرگ ترین اشتباه را مرتكب شوند و براى همیشه موجبات ناكامى و تیره بختى خویش را فراهم آورند.

براى آن كه موارد تضاد غرایز و وجدان اخلاقى و تاثیر عمیق آن در زندگى بشر به خوبى روشن گردد، در این بحث پیرامون آن گفت و گو مى شود تا مگر جوانان به اهمیت موضوع پى ببرند و با توجه كامل مراقبت نمایند تا در چنین مواقع حساس از مسیر پاكى و فضیلت منحرف نشوند.

در نهاد هر انسانى به قضاى حكیمانه خداوند، نیرویى آفریده شده كه بدون مربى و معلم ، فضایل و رذایل اخلاقى را مى شناسد و خوى نیك و بد را تشخیص مى دهد. این قوه كه از سرمایه هاى فطرى آدمى است كه به طور طبیعى با سرشت تمام افراد بشر آمیخته شده است.

روان شناسان ، این نیروى فطرى را به نام وجدان اخلاقى خوانده اند و در كتب روانى به همین اسم پیرامون آن سخن گفته و درباره تاثیر عمیق آن در روان بشر، مبسوطا بحث و گفت و گو كرده اند.

تفاوت هاى وجدان و عقل اولین نكته اى كه در این موضوع باید مورد تو جه قرار گیرد این است كه وجدان اخلاقى غیر از عقل است و بین آن دو از چند جهت تفاوت است . از آن جمله عقل براى قضاوت ، احتیاج به تنظیم مقدمات و بررسى و مطالعه دقیق دارد تا بتواند از مجموع مقدمات نتیجه بگیرد و نظر خود را اعلام كند. ولى وجدان اخلاقى بى مقدمه و بدون فكر و رویه ، خوب و بد اخلاقى را تشخیص مى دهد و نتیجه را اعلام مى دارد.

دیگر آن كه عقل گاهى در تنظیم مقدمات و نتیجه گیرى اشتباه مى كند و حكم مى كند. به علاوه ، عقل در تمام مسائل مختلف سیاسى ، اقتصادى ، علمى ، اخلاقى ، اجتماعى و تربیتى وارد مى شود و پس از رسیدگى حكم مى كند ولى وجدان اخلاقى تنها در نیك و بدهاى اساسى اخلاق نظر مى دهد، و در سایر مسایل قضاوتى ندارد. خلاصه وجدان اخلاقى و عقل دو نیروى مستقل و ممتاز از یكدیگر هستند و هر یك در راهنمایى بشر فعالیت مخصوص به خود دارد.

جوان و اندیشه پاكى جوان ، به نداى فطرى و الهام وجدان اخلاقى ، عاشق حق و حقیقت و علاقه مند به تنزه و تقدس است . جوان براى نیكى و درستكارى حساسیت مخصوص دارد و از آن لذت مى برد و خشنود مى شود.

جوان همواره در اندیشه پاكى و فضیلت است و مى كوشد كه گفتار و رفتارش بر راستى و درستى استوار باشد .جوان نه تنها بر نادرستى دگران افسوس ‍ مى خورد و از اعمال ناپاك مردم رنج مى برد، بلكه در دل آرزو دارد كه قدرتى به دست آورد تا ناپاكى ها را از بیخ و بن براندازد و دنیاى تازه اى را بر اساس اخلاق و فضیلت و عدل و انصاف پایه گذارى كند.

خودسازى جوان جوانان از یك طرف براى آن كه شخصیت خود را بسازند و افكار و اعمال خویش را در قالبى كه متناسب با زندگى اجتماعى است ، بریزند، احتیاج به رهبرى دارند كه در كارهاى خود از وى سرمشق بگیرند و از رویه و روشش ‍ پیروى كنند و او را الگوى سازندگى خویش قرار دهند.

از طرف دیگر، بر اثر پاك دلى و صفاى باطن ، شیفته سجایاى اخلاقى و صفات عالیه انسانى هستند. مایل اند از وجدان اخلاقى و الهام فطرى خود پیروى كنند و شخصیت خویش را بر پایه نیكى و درستكارى استوار نمایند.

گرایش جوان به پاكى بدیهى است اگر جوانان با مربى شایسته و با حقیقتى برخورد كنند كه آن ها را به راه پاكى و فضیلت سوق دهد و با روش هاى صحیح تربیتى ، خواهش هاى وجدان اخلاقى آنان را ارضا نمایند، صمیمانه به او مى گروند و دعوتش را اجابت مى نمایند و در كمال خلوص از وى پیروى مى كنند.

تحولات اصلاحى و انقلاب هاى مفیدى كه در اعصار گذشته به رهبرى پیامبران خدا و با كمك و همكارى خالصانه و خستگى ناپذیر نسل جوان ، در ملل و اقوام پیشین اتفاق افتاده ، گواه صادق این مدعى است .

موقعى كه مربیان الهى بین مشركین فاسد الاخلاق و آلوده قیام مى كردند و هدف مقدس خود را، كه دعوت به خداپرستى و فضایل اخلاق بود، به مردم عرضه مى داشتند و با مقالات مستدل و متین خویش آنان را به آیین حق مى خواندند، بیشتر كسانى كه گردشان جمع مى شدند و دعوتشان را صمیمانه اجابت مى كردند، نوبالغان و جوانان بودند، زیرا جوانان سخنان پیامبران را موافق الهام فطرى و نداى وجدانى خود مى یافتند و آن بهترین جوابگوى تمناى فضیلت دوستى خویش مى دیدند.

جوانان با پیروى از مردان الهى ، عالى ترین خواهش فطرى انسانى خود را از ارضا مى كردند و از این راه موجبات خوشبختى و سعادت مادى و معنوى خویش را فراهم مى آورند.

فضیلت پذیرى جوان قال رسول الله صلى الله علیه و آله : او صیكم بالشبان خیرا فانهم ارق افئده ان الله بعثنى بشیرا و نذیرا فحالفنى الشبان و خالفنى الشیوخ ثم قرا فطال علیهم الامد فقست قلوبهم. بحار الانوار

جوانان سخنانم را پذیرفتند و با من پیمان محبت بستند، ولى پیران از قبول دعوتم سرباز زدند و به مخالفتم برخاستند. سپس ‍ به آیه اى از قرآن اشاره كرد و درباره مردم كهنسال ، كه مدت زندگى آن ها به درازا كشیده و دچار قساوت و سخت دلى شده اند، سخن گفت .

پیشواى عالى قدر اسلام ، در ابتداى بعثت ، براى آن كه از شر مشركین و بت پرستان مصون باشد، سه سال مردم را در خفا و به طور پنهانى به اسلام دعوت مى كرد. در این مدت فقط چهل نفر از زن و مرد به آیین مقدسش ‍ گرویدند كه اكثریت قریب به اتفاق آن ها كودكان و نوبالغان و جوانان بودند و سنشان بین ده تا بیست و پنج سال بود.

پس شکی در قدرت بالای وجدان در جوانی نیست و اینکه جوانان باید قدر این فطرت الهی را بدانند. خود را در مسیر حق قرار دهند و از محیط های آلوده دوری کنند. از بزرگان دین و اخلاق کمک بگیرند و در تمام زندگی توکل شان به خدا باشد و از او بخواهند تا کمکشان کند که در این روزها که تحریکات محیطی بسیار زیاد است ، بتوانند بر غریزه شان تسلط یابند.

کتاب : جوان از منظر عقل و احساس .آقای  فلسفی