نقش تغذیه در درمان التهاب و زخم معده

١- التهاب معده

التهاب و زخم معده (پپتیک) در اثر عفونت و یا ناهنجاری‌های عصبی و شیمیایی که مقاومت طبیعی مخاط معده را مختل می‌کنند، به وجود می‌آید و شایع‌ترین علت آن عفونت هلیکوباکترپیلوری است.

میکرو ارگانیسم H پیلوری، باکتری گرم منفی و تاژک‌داری است که به وسیله تاژک خود به آسانی حرکت می‌کند. این ارگانیسم تا حدودی به اسید معده مقاوم است، ولی با ایجاد کلونی در زیر لایه مخاطی محافظ و تولید مقدار قابل توجهی اوره آز محافظت می‌گردد.

اوره آز با تولید آمونیوم، محیط اطراف ارگانیسم را قلیایی می‌کند. اندازه و شکل این ارگانیسم بسته به محیط کشت معدی به صورت مارپیچ، حلقه‌ای و میله‌ای است. شیوع عفونت H پیلوری در میان جمعیت بزرگسال از حدود 50 درصد در کشورهای پیشرفته تا بیش از 90 درصد در کشورهای در حال توسعه می‌باشد. به هر حال، فقط 10 تا 15 درصد از افراد مبتلا به عفونت با این ارگانیسم، دچار زخم معده می‌شوند.

مخاط معده و دوازدهه (از پایین مری تا اوایل روده کوچک) به طور طبیعی توسط یک پوشش موکوسی مترشحه از غدد موجود در دیواره‌های اپیتلیوم از عملکرد پروتئولیتیک اسید و پپسین معده حفاظت می‌شوند. موکوس حاوی بی کربنات‌های خنثی‌کننده اسید بوده و بی کربنات اضافی نیز از طریق شیره پانکراس مترشحه به داخل لومن روده فراهم می‌گردد.

مصرف طولانی‌مدت آسپرین یا سایر استروئیدها، مصرف زیاد الکل، خوردن مواد فرساینده، استعمال دخانیات یا ترکیبی از این عوامل، می‌تواند استحکام و مقاومت دیواره مخاطی را کاهش دهد. سوء تغذیه و سطح پایین بهداشت عمومی، در بروز و تشدید علائم و به تأخیر افتادن بهبودی موثر است.

عفونت H پیلوری می‌تواند موجب التهاب مزمن مخاط معده، زخم معده و دوازدهه، تحلیل بافت معده و سرطان معده شود. عواملی که در ایجاد و شدت علائم نقش دارند شامل سن بیمار هنگام شروع عفونت اولیه، تعداد ارگانیسم‌ها، ویژگی ارگانیسم‌ها، شیوه زندگی و وضعیت سلامت کلی بیمار می‌باشند. عفونت به طور خاص، مربوط به مخاط معده است.

برای درمان، معمولاً ترکیبی از سه تا چهار نوع دارو شامل بیسموت، آنتی بیوتیک‌ها و داروهای ضد ترشحی تجویز می‌شود. درجه مقاومت میکروبی به داروهای خاص در مناطق مختلف دنیا و گونه‌های متفاوت ارگانیسم، ضرورت استفاده از پروتکل‌ها و ترکیبات گوناگون داروها را ایجاب می‌کند. با ریشه‌کن شدن ارگانیسم، التهاب و علائم از بین می‌روند.

معمولاً التهاب حاد معده به طور ناگهانی شروع شده و علائم ظاهر می‌گردند؛ حال آنکه گاستریت (التهاب معده) مزمن در مدتی طولانی (ماه‌ها تا ده‌ها سال) ایجاد و بارها علائم بیماری تشدید یا تضعیف می‌شود. گاستریت می‌تواند با علائمی مانند تهوع، استفراغ، سستی و رخوت، بی اشتهایی، خونریزی و درد بالای شکمی همراه باشد. گاستریت مزمن که در سنین بالا شایع‌تر است، عموماً با تحلیل و از بین رفتن سلول‌های کنار معده، کاهش ترشح اسید (آکلروهیدری) و فاکتور داخلی همراه است. در این بیماران امکان کاهش سطح سرمی طبیعی ویتامین B12 یا افزایش هموسیستئین سرم وجود دارد.

برای شناسایی مشکلات، از آندوسکوپی، به عنوان روشی عمومی جهت شناسایی مشکلات به کار می‌رود. درمان التهاب معده شامل ریشه کنی ارگانیسم‌های بیماری‌زا (مانند H پیلوری) و اجتناب از عوامل تحریک‌کننده است. با توجه به عامل ایجاد کننده مشکل، انواع آنتی بیوتیک‌ها، آنتی اسیدها، آنتی ژن‌های گیرنده و مهارکننده‌های پروتون در درمان التهاب معده موثرند.

در افراد دچار التهاب معده آتروفیک، علاوه بر رعایت بهداشت، عدم مصرف غذاهای محرک و آبکی، نخوردن حجم زیاد غذا در یک وعده و خودداری از دریافت مقدار زیادی چربی، قند، قهوه، ادویه‌جات و مصرف الکل نیز توصیه می‌گردد.

در این بیماران وضعیت ویتامین B12 مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ چرا که فقدان فاکتور داخلی و اسید معده باعث سوء جذب این ویتامین می‌شود.

٢- زخم معده

مخاط طبیعی معده و دوازدهه در برابر فعالیت‌های هضمی اسید و پپسین، با ترشح طبیعی موکوس، تولید بی‌کربنات، برداشت اسید اضافی از طریق جریان عادی خون، ترمیم و تجدید سریع سلول‌های آسیب‌دیده اپیتلیال، حفاظت می‌گردند. زخم پپتیک، زخمی است که در اثر شکست این سدهای دفاعی و مکانیسم‌های بازسازی طبیعی بدن به وجود می‌آید و عموماً برای ایجاد و پیشرفت علائم باید بیش از یکی از این مکانیسم‌ها دچار اختلال عملکرد شود. برخلاف آسیب‌هایی که التهاب معده و یا سایر اشکال جراحت‌های سطحی ایجاد می‌کنند، زخم پپتیک کلاسیک باعث ایجاد آسیب عمیق و فرسایش در بافت عضلانی زیر مخاطی و یا در عضله اصلی می‌شود.

علل اصلی زخم پپتیک شامل عفونت H پیلوری، التهاب معده، مصرف آسپرین و سایر داروهای ضدالتهابی غیراستروئیدی، کورتیکواستروئیدها و ضایعاتی معروف به زخم‌های استرسی می‌باشد. مصرف الکل،‌ضمن آسیب به مخاط معده، موجب بدتر شدن علائم زخم پپتیک و ممانعت از بهبود آن می‌شود و ترشحات معدی را افزایش می‌دهد. استعمال دخانیات باعث کاهش ترشح بی‌کربنات و جریان خون مخاطی و تشدید التهاب و افزایش عوارض عفونت H پیلوری می‌گردد.

تشخیص زودهنگام علائم و عوامل زخم پپتیک توانسته به طور مشخص در سه دهه گذشته شیوع و تعداد جراحی‌های مرتبط با زخم را کاهش دهد. به ویژه ریشه کنی عفونت H پیلوری و شناخت آسیب بالقوه مصرف داروهای NSAIDS، در کاهش بروز زخم پپتیک تأثیر قابل توجهی دارد.

زخم پپتیک به طور طبیعی دو ناحیه بزرگ معده و دوازدهه را در بر می‌گیرد. این زخم، با شدت کم در یکی از دو ناحیه با علائمی شبیه به علائم سوءهاضمه و گاستریت مشاهده شده است. درد یا ناراحتی شکمی در زخم هر دو ناحیه معده و دوازدهه دیده می‌شود؛ در حالی که مشکلاتی مانند بی اشتهایی، کاهش وزن، تهوع، استفراغ و سوزش قلب تا حدودی در افراد مبتلا به زخم معده بیشتر اتفاق می‌افتد. در بعضی بیماران، زخم پپتیک بدون نشانه مشخص وجود دارد. عوارضی مانند خونریزی و سوراخ شدگی در زخم پپتیک بر اهمیت آن می‌افزاید.

اگر چه زخم مزمن معمولاً روند ویژه ای را با علائم مشخصه دنبال می‌کند، گاهی اوقات خونریزی و سوراخ شدگی اولین علامت مشخص بیماری است. زخم‌ها می‌توانند باعث سوراخ شدگی داخل حفره صفاقی شده یا به یک بافت مجاور (معمولاً پانکراس) نفوذ کنند و یا باعث فرسایش یک سرخرگ شده و سبب خونریزی شدید شوند. ملنا که به مدفوع سیاه و قیرگون اطلاق می‌گردد، وضعیتی است که عموماً در افراد مسن دچار زخم پپتیک به وجود می‌آید و ممکن است هم در شرایط خونریزی گوارشی مزمن و هم در شرایط حاد دیده شود.

مخاط دستگاه گوارش فوقانی را می‌توان توسط آندوسکوپی مورد بازدید، بررسی و حتی عکس‌برداری قرار داد. آندوسکوپی روشی است که در آن یک لوله انعطاف پذیر مجهز به چراغ و دوربین چشمی از میان مری و داخل معده یا بالای روده کوچک عبور داده می‌شود و آسیب‌ها، زخم‌ها، تغییرات ایجاد شده در عروق خونی و تخریب سطح سلول‌ها مشاهده شده و مورد بررسی قرار می‌گیرد. سپس این تغییرات در کنار یافته‌های بالینی، شیمیایی و بافت شناسی برای انجام تشخیص ارزیابی می‌شوند. آندوسکوپی همچنین در پیگیری طولانی‌مدت بیماران دچار التهاب مزمن مری و التهاب معده دارای اهمیت است؛ چرا که امکان پیشرفت مشکل، بدخیم شدن زخم‌ها یا بروز سرطان وجود دارد.

توصیه‌های تغذیه‌ای شامل آهسته خوردن، کامل جویدن و عدم افراط در خوردن و نوشیدن و همچنین کاهش استرس می‌باشد.

در افراد دچار زخم معده نیز، همچون سایر بیماری‌های گوارشی، عدم مصرف غذاهای محرک و آبکی، نخوردن حجم زیاد غذا در یک وعده و خودداری از دریافت مقدار زیادی چربی، قند، قهوه، ادویه‌جات و مصرف الکل توصیه می‌گردد.

در این بیماران وضعیت ویتامین B12 نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ چرا که کمی ترشح فاکتور داخلی و تغییر در مقدار ترشح اسید معده می‌تواند موجب سوء جذب این ویتامین شود.

بخش تغذیه و آشپزی تبیان

منبع: ماهنامه دنیای تغذیه – شماره 83 - دکتر احمدرضا درستی مطلق، متخصص تغذیه

مطالب مرتبط:

تغذیه در زخم مری

توصیه‌هایی برای پیشگیری از احساس سنگینی و ورم معده

این مواد غذایی باعث سوزش معده می‌شوند

شما هم زخم معده دارید؟

کاهش ناراحتی های معده و گوارشی

غذای شور باعث زخم معده می شود

خوراکی های ضد زخم معده، نفخ و ...