آداب و فضیلت سرمه کشیدن

امروزه مسأله پیشگیرى در محافل پزشکى و بهداشتى بطور جدّى پیگیرى مى شود و به مردم نیز سفارش میگردد، در حالى که اگر نگاهى گذرا به احکام سعادت بخش اسلام داشته باشیم، بوضوح و روشنى در مى یابیم که اسلام عزیز در هزار و چهار صد سال پیش پا فشارى و تأکید عجیبى بر پیشگیرى در مسائل معنوى و مادّى نموده است، تا جامعه اسلامى و مسلمانان هم از آلودگى به بیماریهاى روحى و اخلاقى و روانى مصون بمانند، و هم بدن و جسم آنان مبتلا به امراض و ناراحتى هاى مختلف نگردد، و در یک جمله کوتاه عمل به دستورات نجات بخش مکتب تکامل یافته اسلام، زمینه هاى آلودگى به بیماریهاى جسمى و روحى را از بین مى برد.

سرمه کشیدن یک نمونه از دستورات مستحبى است که هم جنبه پیشگیرى دارد و، هم به عنوان درمان برخى بیمارى ها معرّفى شده است.

اهمیّت سرمه کشیدن و فوائد آن

- مرحوم طبرسى، در کتاب مکارم الاخلاق، در بیان آداب پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) مى گوید:

«و کان لا یفارقه فی اسفاره قارورة الدهن و المکحلة والمقراض و المرآة و السواک و المشط پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) همیشه شش چیز در سفر همراه داشت 1ـ شیشه کوچکى از روغن و کِرِم 2ـ سرمه دان 3ـ قیچى 4ـ آینه 5ـ مسواک 6ـ شانه».(1)

- روایت زیر در کتاب «دعائم الاسلام» از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل شده است:

«انه امر بالا کتحال بالا ثمد و قال(صلى الله علیه وآله): علیکم به فانه مذهبة لِلْقَذى(2) مصفاة للبصر پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) سفارش کردند که مسلمانان با «اثمد» سرمه بکشند. و ضمن تأکید بر این نوع از سرمه، فرمودند: سرمه به اثمد خار و خاشاک (و آشغالهاى داخل چشم) را خارج نموده، و چشم را پاک مى کند».(3)

- امام رضا(علیه السلام) فرمودند:

«من کان یۆمن باللّه و الیوم الاخر فلیکتحل؛ کسى که ایمان به خداوند و روز قیامت دارد (و مبدأ و معاد را پذیرفته) مستحب است که سرمه بکشد».(4)

- امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

«الکحل ینبت الشعر و یجفّف الدِّمعه و یُعذِبُ الریق و یجلو البصر سرمه (چهار فایده دارد)

1ـ به رشد موها کمک مى کند.

2ـ از ریزش اشک زیاد (از حدّ معمول) جلوگیرى مى نماید.

3ـ آب دهان را گوارا مى سازد.

4ـ و چشم را جلا مى دهد».(5)

- امام باقر(علیه السلام) فرمودند:

«الاکتحال بالاثمد ینبت الاشفار و یحدّ البصر و یعین على طول السجود ، سرمه کشیدن با اثمد موجب رشد مژه ها مى شود، و چشم را تیزبین مى کند، و به عبادت و شب زنده دارى کمک مى نماید».(6)

نکته جالب این که طبق این روایت، سرمه علاوه بر آثار مادّى، اثر معنوى نیز دارد.

زمان سرمه کشیدن:

در بسیارى از روایات آمده است که:

شب، موقع خواب، زمان مناسبى براى این منظور است، پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) همواره شب هنگام موقع خواب این سنّت اسلامى را انجام مى دادند.

تعداد دفعات سرمه کشیدن:

- امام صادق(علیه السلام) از پدرانش(علیهم السلام)، چنین نقل مى کند:

«کان للنبی مکحلة یکتحل منها فی کل لیلة ثلاث مراود فی کل عین عند منامه پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)سرمه دانى داشت که هر شب به هنگام خواب از آن سرمه دان سه بار در هر یک از چشمانش مى کشید».(7)

- امام رضا(علیه السلام) از پدرانش چنین نقل مى کند:

«من اکتحل فیلوتّر، من فعل فقد احسن و من لم یفعل فلیس علیه شیء(8) کسى که سرمه مى کشد سعى کند عدد فرد را انتخاب کند (یعنى یک بار یا سه بار یا پنج بار،... نه عدد زوج) البتّه این انتخاب مستحب است، و ترک آن هم مشکلى ندارد».(9)

- در کتاب مکارم الاخلاق در مورد سرمه کشیدن پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) چنین آمده است:

«یکتحل فی عینه الیمنی ثلاثاً و فی الیسری ثنتین و قال: من شاء اکتحل ثلاثاً و کل حین و من فعل دون ذلک او فوقه فلا حرج حضرت رسول اکرم(صلى الله علیه وآله) در چشم راستش سه بار و در چشم چپش دو بار سرمه مى کشید و مى فرمود: هر کس دوست دارد هر زمانى سه بار سرمه بکشد و اگر بیش از سه بار یا کمتر از سه بار هم بکشد مشکلى نخواهد داشت».(10)

نوع سرمه دان و جنس میل آن

در بسیارى از روایات بر سرمه «اثمد» تاکید شده است. بنابراین شایسته است این نوع سرمه مورد استفاده قرار گیرد.

سۆال: سرمه اثمد چیست؟

جواب: در مورد این که «إثمد» سنگ معروفى است که از آن سرمه گرفته مى شود و بنام «سرمه اثمد» نامیده مى شود، همه علماء اهل لغت اتّفاق نظر دارند، امّا این که: معدن این سنگ کجاست؟ اختلاف نظر وجود دارد.

در مجمع البحرین آمده است: «إثمد سنگى است که به وسیله آن سرمه مى کشند و معادن آن در مشرق است، و برخى معتقدند معادن آن در اصفهان است».(11)

دهخدا در لغت نامه خویش مى گوید: «اثمد سنگ سرمه است و آن سنگى است که از مغرب و نیز از اصفهان مى آورند. و بهترین آن، سنگ سرمه اصفهان است، نام دیگر آن انتیمون (antimine) مى‌باشد».(12)

علّامه مجلسى(رحمه الله) مى گوید: «اثمد سنگ سیاهى است که معدن آن اصفهان و اطراف آن است».(13)

و صاحب حدائق معتقد است: «این نوع سرمه در مکّه مکرّمه یافت مى شود».(14)

ـ بیهقى در کتابش از سعید بن جبیر نقل مى کند که ابن عباس گفت:

قال النبی(صلى الله علیه وآله): «البسوا من ثیابکم البیض و کفنوا فیها موتاکم و من خیر اکحالکم الاثمد انه یجلو البصر و ینبت الشعر لباسهایتان را از پارچه هاى سفید انتخاب کنید و مردگانتان را در پارچه هاى سفید کفن نمائید و سرمه هایتان را از اثمد، که بهترین نوع سرمه است برگزینید، که سرمه اثمد باعث جلاى چشم و رشد موها میگردد».(15)

نتیجه این که بهترین نوع سرمه، سرمه إثمد است به گونه اى که برخى(16) که در روایت براى سرمه ذکر شده است، در غیر سرمه اثمد نباشد!

و امّا درمورد جنس «میل» سرمه و جنس «سرمه دان» در روایتى مى خوانیم:

38ـ حسن بن جهم مى گوید: «ارانى ابوالحسن(علیه السلام) میلاً من حدید و مکحلة من عظام فقال: هذا کان لابی الحسن(علیه السلام) فاکتحل به فاکتحلت امام هشتم(علیه السلام) سرمه دانى که از استخوان و میل آن که از آهن ساخته شده بود را به من نشان داد و فرمود: این از پدرم امام موسى کاظم(علیه السلام) بوده است با این سرمه بکش، سپس من با آن سرمه کشیدم».(17)

شایسته است متخصّصان در این مسأله کاوش کنند: که آهن چه ارتباطى با سرمه دارد که از آن براى این منظور استفاده مى شده است؟

دعاهاى هنگام سرمه کشیدن

بى شک ارتباطى بین اعمال و دعاهایى که به هنگام آن اعمال مستحب شمرده شده وجود دارد. بدین جهت توجّه به مضمون این دعاها در خور اهمیّت است به این دعاها توجّه کنید:

39ـ در روایتى از حضرت رضا(علیه السلام) مى خوانیم که آن حضرت فرمودند:

«هر زمان خواستى سرمه بکشى، میل سرمه را در دست راست بگیر و داخل سرمه دان کن و در آن هنگام «بسم اللّه» بگو و هنگامى که خواستى سرمه را به چشمت بکشى این دعا را بخوان: «اَللّهُمَّ نَوِّرْ بَصَری وَاجْعَلْ فِیهِ نُوراً اَبْصُرُ بِه حَقَّکَ، وَاهْدِنی اِلى طَریقِ الْحَقِّ وَ اَرْشِدْنی اِلى سَبیلِ الرَّشادِ، اَللّهُمَّ نَوِّر عَلَىِّ دُنْیاىَ وَ آخِرَتی پروردگارا! چشمانم را (بوسیله این سرمه) نورانى گردان، و در چشمانم نورى قرار ده (که نه تنها اشیاء مادّى بوسیله آن قابل رۆیت باشد، بلکه بتوانم با آن) حقّ تو را ببینم. (خدایا!) مرا به راه حق هدایت بنما و به راه رشد ارشاد فرما. پروردگارا! دنیا و آخرتم را نورانى و روشن گردان».(18)

40ـ در روایت دیگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم:

«این دعا را به هنگام سرمه کشیدن بخوانید: «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد اَنْ تُصَلِّی عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد، وَ اَنْ تَجْعَلَ النُّورَ فى بَصَری، وَالْبَصیرَةَ فى دیِنى، وَالْیَقینَ فى قَلْبى، وَالْاِخْلاصَ فى عَمَلى، وَالسَّلامَةَ فى نَفْسى، وَالسَّعَةَ فى رِزْقى، والشُّکْرَ لَکَ اَبَداً ما اَبْقَیْتَنى (19) مى خواهم که: بر محمد و آل محمد درود فرستى، و چشمانم را پر نور قرار دهى، و مرا در دینم با بصیرت گردانى، و یقین را در قلب و روحم نافذ گردانى، و عملم را با اخلاص سازى، و جسم و جانم را سالم گردانى، و رزق و روزى ام را وسعت بخشى، و تا زنده ام توفیق شکرگزارى نعمتها را به من ارزانى دارى!».(20)

پروردگارا! توفیق شناخت معارف و احکام حیاتبخش اسلام و سپس عمل به آن و تبلیغ و ترویج صحیح آن را به ما عنایت فرما.

پی نوشت ها:

1 . مستدرک الوسائل، جلد اوّل، ابواب آداب الحمام، باب 29، حدیث2.

2 . «قذى» (بر وزن قضا) به گفته مقاییس اللغة، مفهومى بر خلاف صفا و خلوص دارد، و به همین جهت به شىء آلوده اى که در آب بیفتد و آن را خراب کند «قذى» مى گویند. و نیز به چیزهاى که در چشم مى افتد و چشم را ناراحت مى کند «قذى» گفته مى شود.

3 . مستدرک الوسائل، جلد اوّل، ابواب آداب الحمام، باب 30، حدیث اوّل.

4 . ثواب الاعمال، صفحه 22،به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 94

15 . خصال، جلد 1، صفحه 16، به نق از بحار الانوار، جلد73، صفحه 94.

6 . مکارم الاخلاق، صفحه 49، به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 96.

7 . بحار الانوار، جلد 73، صفحه 95.

8 . این روایت را ابن قدامه در المغنى، جلد اوّل، صفحه 106 نیز از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) نقل کرده است.

9 . بحار الانوار، جلد 73، صفحه 96.

10 . بحار الانوار، جلد 73، صفحه 97.

11 . مجمع البحرین، جلد اوّل، صفحه 251، حرف ث.

12 . لغت نامه دهخدا، جلد 2، صفحه 1010.

13 . روضة المتّقین، جلد اوّل، صفحه 176.

14 . الحدائق الناظرة، جلد 5، صفحه 575.

15 . السنن الکبرى، جلد3، صفحه 245. شبیه این روایت در مستدرک الواسائل، جلد اوّل، آداب الحمام، باب 30، جلد اوّل، نیز آمده است.

16 . الخدائق الناظرة، جلد 5، صفحه 575.

17 . وسائل الشیعة، جلد اوّل صفحه 414.

18 . فقه الرضا، به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 95.

19 . شخصى از ناراحتى چشمش به امام صادق(علیه السلام) شکایت کرد، آن حضرت فرمود: آیا دعائى به تو تعلیم بدهم که براى دنیا و آخرتت مفید و درد چشمت را تسکین دهد؟ آن شخص عرض کرد، بله، بفرمائید. حضرت فرمودند: بعد از مغرب و طلوع فجر( بعد از اذان صبح) این دعا را مى خوانى. سپس دعاى فوق را به آن مرد تعلیم دادند (سفینة البحار، جلد 6، صفحه 448).

20 . مکارم الاخلاق، صفحه 49، به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 96

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان

منبع : سایت رسمی آیت الله مکارم شیرازی

مقاله آداب و فضیلت سرمه کشیدن، ابوالقاسم علیانی نژاد