مساجد تاریخی مکه(2)
در شماره پیشین به قداست مساجد مکه و معرفی برخی از آنان پرداختیم. که در این شماره به ادامه آن می پردازیم. مسجد شجره مسجدى با این نام- جدا از مسجد شجره معروف كه در میقات است- در شهر مكه وجود دارد كه در شمار كهنترین مساجد این شهر است. فاكهى در خبرى آورده است: نقل كردهاند كه رسول خدا در مسجد شجره نماز خوانده است. این مسجد پایینتر از محله یاجج قرار دارد. فاكهى در خبر دیگرى آورده: هر زمان كه عبدالله بن عمر به مكه مىرفت، ابتدا در مسجدى فرود مىآمد كه شجره نزدیك آن بود. وقتى آن را خلوت مىدید در آن نماز مىخواند و اگر خلوت نبود به جاى دیگرى مىرفت. فاكهى سپس ضمن شعرى آورده كه یاجج در بطحا بوده است.(1) بطحا در محوطهاى میان میدان معابده فعلى تا حوالى مسجدالجن است.(2)این هم گفتنى است كه عبدالله بن عمر مقید بود كه هر كجا رسول خدا- ص- توقف كرده یا نماز خوانده، نماز بخواند.
فاكهى در جاى دیگرى آورده: از جمله مساجدى كه نماز خواندن در آنها مستحب است و آثار رسول خدا- ص-در آن هست، مسجدى است كه آن را مسجد شجره مىخوانند. این مسجد در قسمت اعلاى مكه در پشت دار منارة البیضا، در كنار كوه و در برابر حجون و مقابل مسجد الحرس(مسجد الجن)است. در آنجا درختى بوده كه رسول خدا- ص- آن را صدا كرده و درخت نزد آن حضرت آمده است. وى سپس پنج روایت درباره این معجزه پیامبر- ص- در محل مسجد مزبور نقل كرده است.(3)در یكى از این روایات آمده است كه حضرت ركانة بن عبد یزید بن هاشم را به اسلام دعوت كرد. او گفت: ایمان نخواهم آورد تا درخت را صدا كنى و او نزد تو آید. حضرت روى به درخت كرده فرمودند: به اذن خداوند نزد من آى! و درخت نزد آن حضرت آمد.
ازرقى هم از مسجد شجره یاد كرده و نوشته است كه آن مسجد در برابر مسجد الجن است. آنگاه اشاره اى به معجزه حضرت رسول- ص- در آنجا كرده است.(4)زهیر كتبى درباره وضعیت فعلى مسجد شجره مىنویسد: این مسجد در همسایگى مسجد جن (در مسیر شخص عازم حرم) و در نزدیكى میدان سلیمانیه ( و اكنون پل سلیمانیه) قرار دارد. نام فعلى آن مسجد، مسجد الجند راوى(منسوب به ابراهیم جندراوى) است.(5)مسجد مورد نظر، حدود صد متر پایینتر از مسجد جن و در امتداد شارع الجن و طریق مسجد الحرام، درست قبل از پل سلیمانیه است. طول و عرض تقریبى آن دوازده در بیست متر مىباشد و در حال حاضر تابلوى مسجد رقم 43 را نشان مىدهد.
گفتنى است كه روبروى مسجد شجره، مسجد كوچك دیگرى است كه باید كهن باشد، اما هیچ گونه آگاهى درباره این كه ممكن است همان مسجد شجره باشد، نیافتیم.
مسجد ردم الاعلى یا مسجد الرایه
فاكهى در كتاب خود(اخبار مكه) از مسجدى با این نام یاد كرده است.«ردم» به معناى سد است. اعلى هم قسمت عالى مكه(المعلاة) یعنى همین طریق مسجدالحرام(مسیر منا) است در برابر مسفله كه بخش پایین مكه از اجیاد به آن سو است.(6)فاكهى مىنویسد: این مسجد در بخش اعلاى مكه در كنار الردم الاعلى و در نزدیكى چاه جبیر بن مطعم بن عدى بن نوفل قرار داشته است. به این چاه«بئرالعلیا» هم گفته مىشده است.او مىافزاید: گفته شده كه رسول خدا- ص- در اینجا نماز خوانده است.
از یكى از صحابه نقل شده كه رسول خدا- ص- را دیدم كه نماز ظهر و عصر را در نزدیكى بئر علیا مىخواند. عبدالله بن عباس بن محمد در این محل مسجدى بنا كرد و در كنارش حوضى ساخت كه در آن آب ریخته مىشد. برخى از فقهاى مكه مىگفتند كه خانههاى مكه قدیم از اینجا بالاتر نبوده و همه خانهها بین مسجد الحرام تا اینجا بوده است.(7)بئر جبیر بن مطعم هم كه تا این اواخر بوده، طبق اظهار نظر محقق كتاب ازرقى در نزدیكى مسجد الحرام قرار داشته است.
در اینجا سیل بندى بوده كه در مسیر وادى ابراهیم قرار داشته است. مسیر این مسیل، درست در طریق مسجد الحرام قرار داشته و از كنار كعبه مىگذشته و به سمت اجیاد مىرفته است. ایجاد این سد براى حفاظت از خانههاى مردم و خانه خدا بوده است.
الفاسی در ذیل کتاب شفاء الغرام ذیل حوادث سال 601 نوشته است كه در این سال مسجد الرایه تعمیر شد.(8)ابن فهد در ذیل حوادث سال 801 نوشته است كه در این سال مسجد الرایه تعمیر شد.(9)در سال 852 نیز طى مراسمى از محل مسجد الرایه تا مسعى شمع روشن كردهاند.(10)بر پایه نظر عبدالملك بن دهیش محقق كتاب فاكهى، این مسجد همان است كه اكنون در آغاز بازار جودریه- كه ایرانیان آن را بازار ابوسفیان مىخوانند- قرار دارد. یك سمت آن به سوى بازار و سمت دیگر در همان طریق مسجد الحرام است. مسجد مزبور بسیار بزرگ است و اكنون به نام مسجد الرایه شناخته مىشود كه نامى جدید است.
مسجد الرایه در سال 1361 ه.ق. نیز مجددا بازسازى شده است. آخرین بار در سال 1394 ه.ق. به دلیل مشكلات طرحهاى توسعه، محل آن اندكى تغییر كرد و اینك به ناحیه شمالى محل سابق انتقال یافته است! مساحت فعلى آن 232 متر مربع است.
فاكهى از محلهاى در قرن مسقله كه گاه مصقله هم نوشته مىشود یاد كرده و آن محلى است كه رسول خدا-ص- پس از فتح مكه در آنجا نشست و مسلمان شدههاى شهر مكه با آن حضرت بیعت كردند.(11)ازرقى آنجا را مسجدى مىداند كه پیامبر پس از فتح مكه در آن با مردم بیعت كردند. این مسجد در محله قرن مسقله بوده است. وى مىنویسد: این مسجد در قسمت اعلاى مكه نزدیك سوق الغنم در قرن مسقله بوده است.(12)محقق كتاب از ابن ظهیره نقل كرده كه گفته است: و هذا المسجد لا یعرف الآن.(13)اما خود او در مورد دیگرى در پاورقى نوشته است: سوق الغنم در قدیم در وادیى بود كه در شرق كوه الرقمتین قرار داشت و اكنون سوق الجودریه- به قول ایرانیها بازار ابوسفیان- نام دارد. در آنجا مسجد كوچكى است با نام مسجد الغنم، و بعید نمىنماید كه همان مسجدى باشد كه ازرقى از آن در محله قرن مسقله یاد كرده است.(14)
گفتنى است كه در ابتداى بازار مزبور، از سمت حرم به سمت بالا، دست چپ، زاویه كوچك حدود دوازده مترى بوده كه مصلى بوده و حدود دو سال پیش خراب شده و مغازهاى با نام السریحى للخردوات والهدایا ساخته شده است. در جستجوى محدود ما مسجد دیگرى در این منطقه شناخته نشد. شخصى از مغازه داران آن حدود گفت كه این زاویه نامش زاویة الامام الطبرى بوده است.
از این مسجد هم با عنوان مسجد البیعه یاد شده كه عبدالملك دهیش معتقد بود از میان رفته است.عاتق بن غیث بلادى متخصص تاریخ مكه اظهار داشت كه مسجد البیعه یا مسجد الغنم همان است كه روبروى اداره تلفنخانه، پایینتر از پل حجون است. او گفت كه قرن مسقله دقیقا همانجاست. بدین ترتیب به طور دقیق نمىتوان درباره محل این مسجد سخن گفت.
مسجد مختفى
تا سالها قبل، مسجدى در پشت خانه آن حضرت در شعب ابى طالب بوده كه به نام«مسجد مختفى» شناخته مىشده است. به نقل فاكهى، خانه ابولهب در كنار خانه خدیجه و رسول خدا- ص- بوده است. (15) او همراه همسرش به آن حضرت آزار مىرساندند. فاكهى مىنویسد: در خانه خدیجه سنگى خارج از خانه بود كه بنا به نقل سلیم بن مسلم، یا فردى دیگر از مردم مكه، رسول خدا- ص- در وقتى كه مخالفان از خانه عدى بن حمرا و خانه ابولهب سنگ بر خانه آن حضرت مىریختند در پشت این سنگ مخفى مىشد. اندازه این سنگ یك ذراع و یك وجب بوده است. (16) این محل به«مسجد مختفى» شهرت داشته و تا قبل از خراب شدنش، در زمان روى كار آمدن عبدالعزیز سعودى، بناى كوچكى داشته است.الفاسى از آن با عنوان«مسجد المختبى» یاد كرده و نوشته است: مسجدى در سوق اللیل در نزدیكى مولد النبى است كه آن را مسجد مختبى گویند و مردم در ایام تولد آن حضرت به آنجا مىروند. (17) این هم گفتنى است كه در زمان فاكهى؛ یعنى قرن سوم هجرى، در شعب على بن ابى طالب كه در درون همان شعب ابى طالب قرار دارد مسجدى بوده كه آثارى از رسول خدا- ص- در آن بوده است. فاكهى پس از نقل این خبر مىنویسد: كه معراج از شعب ابى طالب بوده است. (18) اكنون این شعب به نام«شعب على» كه همان امام على بن ابى طالب-ع- است شناخته مىشود.
مسجد حمزه
این مسجد منسوب به حمزه است و در منطقه مسفله، در نزدیكى تلاقى خیابان ابراهیم و خیابان حمزة بن عبد المطلب قرار دارد.مسجد حمزه، مسجد كوچكى بود و در بازسازى آن، كه به سال 1375 ه.ق. صورت گرفت، مساحتش به 160 متر مربع رسید. حمزة بن عبدالمطلب،عموى رسول خدا- ص- و از سرداران بنام سپاه اسلام بود. او در مكه به رسول خدا- ص- ایمان آورد و سبب تقویت اسلام در مكه شد. بعد از هجرت، در جنگ بدر شجاعانه جنگید و در جنگ احد به شهادت رسید. رسول خدا او را سیدالشهدا نامید.
مسجد بلال
این مسجد منسوب به بلال است و بر فراز كوه ابوقبیس بوده كه مساحتى حدود یكصد متر مربع داشته است. در طرحهاى جدید توسعه و بناى كاخهایى كه براى میهمانان دولت سعودى بر فراز كوه ابوقبیس ساخته شده، این مسجد از میان رفته و اكنون اثرى از آن بر جاى نمانده است!بلال بن ابى رباح، از نخستین گروندگان به اسلام بود. او شكنجههاى سختی از سوى مشركان متحمل شد؛ اما مقاومت كرد و با فریاد «اَحد، احد» خود، آنها را آزار داد. وى پس از فتح مكه، بر بام كعبه ایستاد و بانگ اذان سر داد. برخى هم گفتهاند كه روى كوه ابوقبیس اذان گفته و محل اذان گفتن وى مسجد شده است. چنین به نظر مىرسد كه بعدها كسى به یاد و نام بلال این مسجد را بر فراز ابوقبیس ساخته است.
مسجد ام هانى
ام هانى خواهر امیرمؤمنان-ع- و از زنان معروف قریش است كه زمانى رسول خدا- ص- قصد داشت وى را به همسری بگیرد،اما او به دلایلى عذر آورد و رسول خدا- ص- نیز عذر او را پذیرفت. خانه وى در نزدیكى كوه صفا بود. گفته شده كه خانه وى در توسعه مسجدالحرام در زمان مهدى عباسى به داخل مسجد افتاده است.ازرقى نوشته است كه بنى هاشم صاحب خانه ام هانى بودهاند كه در نزدیكى مناره واقع شده و در توسعه مسجد در زمان مهدى عباسى در سال 167 داخل مسجد قرار گرفت. (19) درى از درهاى مسجدالحرام نیز كه در برابر این خانه بوده به نام « باب ام هانى» بنت ابى طالب نامیده مىشده است. (20) رسول خدا- ص- پس از فتح مكه، به اولین خانهاى كه وارد شد خانه ام هانى بود. بعدها عبدالله بن مسعود هم كه به مكه مىآمد به خانه ام هانى مىرفت. این نشان مىدهد كه خانه او، خانهاى بزرگ و اعیانى و محل استقبال از بزرگان بوده است.
با این حال در اواخر قرن نهم از مسجدى با نام مسجد ام هانى در نزدیكى حرم یاد شده (21) كه ممكن است در اصل نزدیك به خانه وى بوده باشد.
مسجدى در راه ذى طوى
فاكهى مىنویسد: در شمار مساجدى كه آثارى از رسول خدا- ص- در آنها هست، مسجدى است در ذى طوى، در سر دو راهى تنعیم و جده. مصحح در پاورقى نوشته است كه این مسجد دست راست كسى قرار داشت كه به سمت ذى طوى مىرفت، درست سر دو راهى تنعیم- جده. اما در توسعه خیابان از بین رفته است!؟ (22)مسجد ابوبكر
یكى دیگر از مساجد قدیمى مكه، مسجدى است منسوب به ابوبكر؛ گفتهاند كه رسول خدا- ص- به هنگام هجرت، كه در شب به سوى غار ثور مىرفت و ابوبكر وى را همراهى مىكرد، حركت خود را از آنجا آغاز نمود. این مسجد نیز در منطقه مسفله در نزدیكى مسجد حمزه قرار دارد. مسجد مزبور از قرن سوم به این سو، در مصادر تاریخى یاد شده است.مسجد فعلى در محل قبلى مسجد بنا شده و فاصله آن تا مسجدالحرام چند صد متر و مساحت آن در حدود 160 متر مربع است.
پی نوشت ها:
1- فاكهى، اخبار مكه،ج 4، صص 34 و 35 .2- فاكهى مىگوید: بطحا منطقه میان مسجد حرس(جن) تا باغ خرمان(شهردارى فعلى مكه پایینتر از میدان معابده) است. اینجا را ابطح مىگویند. اخبار مكه،ج 3، ص 79 .
3- فاكهى، اخبار مكه،ج 4، صص 27-30 .
4- ازرقى، اخبار مكه،ج 2، ص 201.
5- مكه فى وجدانى، ص 101. در كتاب«مكة فى القرن الرابع عشر» از آن با نام«مسجد الدندراوى» یاد شده كه باید خطا باشد.
6- تمامى مشاعر مقدسه در قسمت معلاة قرار دارد و به همین دلیل آن بخش بر بخش مسفله برترى و فضیلت دارد. فاكهى،اخبار مكه،ج 3، ص 99.
7- فاكهى، اخبار مكه،ج 4، ص 19.
8- شفاء الغرام،ج 1، ص 261/ العقد الثمین،ج 5، ص 290.
9- اتحاف الورى،ج 3، ص 416/ العقد الثمین،ج 7، ص 76.
10- اتحاف الورى،ج 4، ص 278.
11- فاكهى، اخبار مكه،ج 4، ص 137.
12- ازرقى، اخبار مكه،ج 2، ص 201.
13- همان.
14- همان ، ص 271.
15- فاكهى، اخبار مكه،ج 3، ص 270.
16- مهمان، ج 4، ص 7 .
17- العقد الثمین،ج 1، ص 65 .
18- فاكهى، اخبار مكه،ج 4، ص 33 .
19- ازرقى، اخبار مكه،ج 2، ص 234.
20- ازرقى، اخبار مكه،ج 2، ص 91.
21- غایة المرام باخبار سلطنة البلدالحرام، ج 2، ص 558 .
22- فاكهى، اخبار مكه، ص 27.
