مساجد تاریخى مكه(1)
پیش از آن كه به شرح مساجد متبرك و تاریخى مكه و مدینه بپردازیم، لازم است نكتهاى را درباره«مسجد و تبرك» بیان كنیم:
رسول خدا (ص) نخستین بار در قبا مسجدى ساخت و پس از آن در مركز مدینه مسجدالنبى را بنا كرد، مسلمانان به دلیل آن كه رسول خدا(ص) در این دو مسجد نماز خوانده، توجه و اعتناى كامل داشتند؛ به ویژه به محلى كه آن حضرت نماز خوانده بود. پس از آن هر قبیلهاى، در هر نقطهاى تصمیم به ساختن مسجد مىگرفت،از آن حضرت دعوت مىكرد تا در محلى از محله قبیله آنها نماز بخواند. پس از آن، قبیله مزبور همان نقطه را به عنوان مكانى متبرك مسجد مىكردند. حتى خانههایى كه به دلیلى رسول خدا(ص) در آنها نماز خوانده بود، براى مسلمانان به عنوان محلى متبرك شناخته شد. بعدها مورخان و محدثان كوشیدند تا فهرست كاملى از مكانهایى كه رسول خدا(ص) در آن نماز خوانده، به دست آورند. این كار دشوارى نبود؛ زیرا از ابتدا تمامى این مكانها به صورت مسجد در آمده بود.
در سالهاى پس از درگذشت آن حضرت، كسانى بر خلاف این اعتقاد، به بهانه آن كه این قبیل امور منتهى به شرك مىشود! از تبرك جلوگیرى كردند. در آن سالها كسى به اعتراض این افراد معدود، وقعى ننهاد و همچنان این امكنه موقعیت خود را حفظ كرد تا این كه در قرن هشتم ه.ق یكى از علماى اهل سنت با ایجاد انشعابى جدید در مذهب مرسوم اهل سنت، عقاید تازهاى را مطرح كرد؛این شخص كه ابن تیمیه نام داشت، سخت به مساله«تبرك جویى» حمله كرده، نماز خواندن در مولدالنبى، مسجد البیعة در منا و غار حرا و این قبیل مكانها را غیر مجاز شمرد. (1) ابن تیمیه این قبیل كارها را شرك مىدانست. البته علماى معاصرش، او را طرد كردند.
اندیشه كهنه ابن تیمیه، بار دیگر در اواخر قرن دوازدهم هجرى، توسط محمد بن عبدالوهاب در سرزمین نجد احیا شد و اكنون مذهبى كه در دنیاى اسلام به نام «وهابیت» شهرت دارد و حاكم بر جزیرة العرب است، مروج این اندیشه مىباشد.
تنها نكتهاى كه در این مختصر، در برابر این اندیشه و در مورد این اماكن مطرح مىكنیم این است كه مهمترین دلیل بر نادرستى اندیشه وهابیت، باقى ماندن محل مكانهایى است كه رسول خدا(ص) در آنجا نماز خوانده است. این به خاطر تلاشى است كه سلف صالح از صحابه به بعد در حفظ این مكانها داشتهاند. اگر كسى همچون پیروان مذهب وهابیت بر این باور است كه باید پیرو سلف صالح بود، چگونه مىتواند این اقدام آنها را در حفظ این اماكن نادیده بگیرد؟ زمانى كه خانه عتبان بن مالك كه یك بار رسول خدا(ص) در آنجا نماز خوانده، بیش از دوازده قرن باقى مىماند، چطور ممكن است اظهار كنیم كه آنها باور به متبرك بودن محل نماز خواندن رسول خدا(ص) نداشتهاند؟
جالب است كه در صدر اسلام كسانى از زائران، در پیش چشمان همین تابعین و سلف، در زیارت از مسجد قبا، درست همان كوچهها و راههایى را طى مىكردند كه رسول خدا(ص) در زیارت از این مسجد و نماز خواندن در آن طى كرد. (2) جالب تر آن كه صحابه و تابعین، كوشیدهاند تا فهرست هر جایى را كه رسول خدا(ص) قدم گذاشته ثبت كنند. فاكهى فهرستى از این اماكن را تحت عنوان«المواضع التى دخلها رسول الله (ص)» در كتاب خود از قول راویان اخبار آورده است. (3)
نكته دیگر آن كه دولت سعودى راه جدیدى را كه میان مكه و مدینه ساخت، طریق الهجره نامید. این خود به نحوى مساله تبرك را مطرح مىكند. شاید به همین دلیل بود كه برخى از متعصبان، احیاى این نام را براى این راه نوعى شرك دانستند. (4)
طبیعى است كه افراط در هر امرى مذموم است و نباید مسائل كم اهمیت بیش از مسائل اساسى مذهب مورد توجه قرار گیرد، اما این دلیل نمىشود كه ما شیوهاى را كه مورد پسند سلف از صحابه و تابعین و علما و پیشوایان معصوم علیهم السلام بوده، به عنوان شرك كنار بگذاریم و اگر خود باورى داریم، با وجود اعتقاد میلیونها مسلمان به تبرك، آن هم از هر مذهب و مرام كه در حوزه اسلام قرار دارد، عقیده خویش را بر آنها تحمیل كنیم.
مساجد داخل مكه
مسجد الجن
این مسجد مشهورترین واز مساجد كهن مكه است. موقعیت آن در پایین كوه حجون، حدود پنجاه متر بعد از پل حجون و در حاشیه قبرستان حجون است. خیابان كوچكى است در كنار مسجد با نام «شارع مسجد الجن» كه هنوز تابلوى قدیمى آن بر دیوار وجود دارد. از نامهاى دیگر این مسجد،«مسجد الحرس»است. به نقل ازرقى، این نام از آن جهت است كه صاحب الحرس، كه در مكه گشت شبانه داشت، به این محل مىآمد و در آنجا با عرفا- چهرههاى شناخته شده و برگزیده قبائل - و حراس دیگر،از شعب عامر و ثنیة المدنیین، دیدار مىكرد. بنا به نقل برخى از روایات، نامگذارى آن به مسجد جن به جهت رابطهاى است كه با سوره جن دارد. مىدانیم كه سوره جن یكى از سورههاى قرآن است. خداوند در این سوره فرموده است: جن ها آیات الهى را شنیده و به آنها ایمان آوردند.(5)گویا این آیات در محلى كه به نام مسجد جن شهرت دارد، نازل شده است. برخى نامیده شدن آن را به مسجد البیعة، به دلیل بیعت جن با آن حضرت دانستهاند.برخى روایات تاریخى به این نكته اشاره كردهاند كه رسول خدا(ص) محل مسجد را براى عبدالله بن مسعود مشخص و معین فرمود.
از تاریخ بناى این مسجد، اطلاعى در دست نیست، اما مىدانیم كه مسجد در قرن دوم و پس از آن، به همین نام سر پا بوده و مورخان در طول قرون مختلف از آن یاد كردهاند.
مسجد جن در ناحیه شمالى مسجد الحرام، اندكى پس از پل حجون، واقع شده است. در شرق مسجد، خیابان مسجدالحرام و در غرب آن، خیابان جن قرار دارد و مسجد تقریبا در محل تلاقى این دو خیابان قرار گرفته است.
محل فعلى مسجد دقیقا در محل قبلى آن است و در بازسازى جدید، مساحت آن به 600 متر مربع رسیده است. بناى مسجد محكم و منارهاى در ركن شمال شرقى آن قرار دارد.
مسجد الاجابه(مكه)
این مسجد پایینتر از میدان معابده، در ابتداى خیابان ابطح، در راه مسجدالحرام و در ابتداى خیابان الاجابه واقع است. مسجد الاجابه از مساجدى است كه فاكهى در قرن دوم از آن یاد كرده است. در اصل، این مسجد در آغاز شعبى واقع شده است كه در تاریخ به نام شعب آل قنفذ شناخته مىشود. این شعب در درون كوه العیر قرار دارد.
مسجد مزبور در شمار مساجد كهن شهر مقدس مكه است. نامهاى مختلف این مسجد؛عبارتند از«مسجد آل قنفذ»،«مسجدالاجابه» و«مسجد الاستراحه».
فاكهى مىنویسد: در این شعب، خانه آل خلف بن عبدالله بن سائب بوده كه به آنها آل عبد ربه بن السائب مىگویند و در برابر قصر محمد بن سلیمان قرار دارد. نام دیگر آن شعب اللئام است. این همان شعبى است كه دست چپ و بالاى باغ خرمان است و این زمان خانه خلفیین- بزرگانی- از بنى مخزوم است. حضارمه (مردمان منسوب به حضرموت) هم در این شعب سكونت دارند. شعب مزبور به شعب الخلفیین شناخته مىشود. در آنجا مسجدى است كه گفته مىشود رسول خدا(ص) در آنجا نماز خوانده است. از زهیر بن قنفذ نقل شده كه پیامبر، روز را در غار حرا بسر مىبرد و شب از حرا پایین آمده به(محل) مسجد مىرفت كه پشت خانه ابوعبیده بود و به شعب الخلفیین شهرت داشت. در این وقت خدیجه هم از مكه مىآمد و آنها در نزدیكى این شعب با یكدیگر بودند تا از یكدیگر جدا شوند.(6)
درباره این مسجد چند نكته گفتنى است:
نخست آن كه: باغ خرمان در برابر مسجد الاجابه، اندكى به سمت حرم بوده و اكنون دقیقا جایى است كه شهردارى مكه (امانة العاصمة المقدسة) در آن قرار گرفته است.
دوم آن كه: مسجد الاجابه حداقل تا قرن سوم به این نام شهرت نداشته است. آنچه فاكهى آورده عنوان«مسجد آل قنفذ» است.
سوم آن كه: كتیبهاى در مسجد الاجابه موجود است كه اشاره به بازسازى آن دارد كه قرن دهم هجرى است به علاوه دو بیت شعر نیز درباره بازسازى این مسجد بر كتیبهاى دیگر در این سوى محراب آمده است.
ابن بطوطه در سفرنامه خود از مسجد الاجابه با این عبارت یاد كرده و مىنویسد: آنجا مسجدى است كه رسول خدا(ص) در سفر عمره، پس از بازگشت در آنجا استراحت كرد و اكنون مردم آن را از روى تبرك مىبوسند.(12)ابن فهد هم در حوادث سال 720 نوشته است: در این سال مسجد الاجابه تعمیر شد. این مسجد از سمت چپ به سوى منا و در نزدیكى ثنیة اذاخر است و گفته مىشود كه رسول خدا(ص) در آن نماز خوانده است.(8)همو در حوادث سال 831 آورده: امیر سیف الدین شاهین عثمانى در این سال مسجد الاجابه را كه در شعبى نزدیك ثنیة اذاخر است تعمیر كرد.(9)
چهارم آن كه: تا این جا چند وجه درباره دلیل حضور رسول خدا(ص) در این محل، از عبارت دیگران نقل كردیم. یكى همان اشاره ابن بطوطه است كه حضرت در بازگشت از عمره در اینجا استراحت كردهاند. دیگر آن كه حضرت روزها در غار حرا مانده و شب را در اینجا با خدیجه - س- بوده است. ابن فهد هم نقل كرده است كه گفتهاند: جنها در اینجا با رسول خدا(ص) دیدار كردند.
جمیل كتبى نویسنده معاصر مكى نوشته است: این مسجد را«مسجد الاستراحه» گفتهاند چون مكانى است كه رسول خدا(ص) در بازگشت از منا در روز سیزدهم در سفر حجة الوداع، در اینجا استراحت كرده است.(10)به نقل از او، گفتهاند كه حضرت در كودكى در اینجا گوسفندان را به چرا مىآورده است.(11)آشكار است كه اینها اقوال شفاهى بوده كه این نویسندگان از مردم مىشنیدهاند. مهم اشاره فاكهى است كه گفته است: نقل شده كه حضرت در اینجا نماز خوانده است.
در سال 1394 ه.ق. ساختمان قدیمى مسجد خراب گردید و بناى جدیدى در همان محل قبلى ساخته شد. بناى فعلى آن مربع شكل و داراى مساحتى در حدود 400 متر مربع است. منارهاى نیز در محل اتصال دیوارهاى جنوب و غرب آن قرار دارد. این مسجد از مساجد دایر مكه به شمار مىآید.
مسجد المتكا
در میان مساجد شهر مقدس مكه، از مسجدى با نام مسجد متكا یاد شده است. این مسجد در اجیاد صغیر، در شعبى كوچك كه به پشت كوه ابوقبیس چسبیده بوده، قرار داشته است.
ازرقى در ذیل مدخل اجیاد صغیر مىنویسد: این شعب كوچكى است كه به كوه ابوقبیس چسبیده و در برابر آن، اجیاد كبیر در ابتداى خانه هشام بن ابى العاص و خانه زهیر بن ابى امیه تا برسد به مسجد المتكا قرار دارد.(12)او در جاى دیگرى درباره مساجدى كه حضرت در آنها نماز خوانده مىنویسد: و مسجد باجیاد و موضع یقال له المتكا. پس از آن چند نقل آورده كه عدم قطعیت موضع مذكور را به عنوان محل اقامه نماز پیامبر- ص- نشان مىدهد؛ با این حال مىنویسد: قطعى است كه رسول خدا- ص- در اجیاد نماز خوانده است.(13)محقق كتاب اخبار مكه ازرقى نوشته است: مسجد المتكا در شعبى است كه چاه عكرمه در آن است و آن در اجیاد صغیر، در دامنه كوه خندمه واقع شده است.
زهیر كتبى از نویسندگان معاصر نوشته است: مسجد متكا در این اواخر منهدم گردید و به جاى آن هتل قاهره ساخته شد. این هتل هم پس از مدتى خراب شد و هتل كعكى جاى آن بنا گردید.(14)در حال حاضر روبروى باب اجیاد خیابانى است كه ابتداى آن دست چپ كسى كه از حرم داخل آن خیابان مىآید مستشفى العام است. بعد از آن پلى است و پس از حدود یك صد متر دست راست، هتل كعكى است و روبروى آن هتل ایلاف قرار دارد كه در ورودى آن هتل البته تا خیابان فاصله دارد. قاعدتا باید حدّ فاصل هتل كعكى تا مسجد الحرام بین 400 تا 500 متر باشد.
1- اقتضاء صراط المستقیم، ص 424.
2- تاریخ المدینة المنوره،ج 1، ص 57 .
3- فاكهى، اخبار مكه،ج 5، ص 91.
4- مجموع فتاوى و مقالات بن باز،ج 3، ص 334 .
5- جن/1 و 2.
6- فاكهى، اخبار مكه،ج 4، ص 180 و 181/ ازرقى، اخبار مكه،ج 2، ص 286 و 287 .
7- الرحله، ص 164.
8- اتحاف الورى،ج 3، ص 172.
9- اتحاف الورى،ج 4، ص 20.
10- مكه فى وجدانى، ص 102.
11- اتحاف الورى،ج 4، ص 20.
12- ازرقى، اخبار مكه،ج 2، ص 290.
13- ازرقى، اخبار مكه،ج 2، ص 202.
14- مكه فى وجدانى، ص 99.
