عزلت گزینی در کلام امام

نسبت عزلت گزینی با امر به معروف و نهی از منكر

اصل در عزلت و خلوت بر عزلت و خلوت قلبی است و عزلت و خلوت ظاهری جز در مواردی خاص به دستور استاد عرفان توصیه نمی شده و نمی شود.با این حال در محیطی كه خطر ابتلاء به فساد است، قرآن كریم، مؤمنین را امر به هجرت می‌نماید.

طبق نظر امام خمینی (ره) امر به معروف و ارشاد خلق شرایطی دارد و برای سالك لازم است كه نظرش در امر و نهی خودنمایی و خودفروشی و تحمیل امر و نهی خود نباشد؛ زیرا گاه شود كه از امر به معروفِ انسان جاهل نتیجه معكوسه حاصل شود.

الف) جایگاه عزلت در سلوك:

عزلت به دو نوع عزلت جسمی و عزلت قلبی تقسیم می شود، و انگیزه سالک از عزلت نیز می‌تواند سه گونه باشد.

اول؛ حفظ خود از شر مردم،

دوم؛ حفظ خود از گناه و از شر رساندن به مردم. نیت دوم از اول بالاتر است؛ چون حسن ظن به مردم و سوء ظن به نفس خود دارد.

سوم؛ عزلت گزیدن به نیت ابقای صحبت مولی در قلب. این عزلت قلبی حاصل شدنی نیست، مگر بعد از مقدماتی عرفانی که سالک بعد از انس با خدا، از غیر خدا گریزان شده و مسافر طریق الی الله می شود تا پس از رسیدن به خدا بار دیگر به سوی مردم بازگردد؛

 همچون ابراهیم (ع) که فرمود: «أَعْتَزِلُكُمْ وَ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ أَدْعُوا رَبِّی عَسى‏ أَلاَّ أَكُونَ بِدُعاءِ رَبِّی شَقِیا»[i]؛ من از شما و آنچه كه مى پرستید دوری و عزلت گزیده و پروردگار خود را می خوانم و امیدوارم كه خداوند مرا شقى و بد عاقبت نفرموده و از لطف خود محروم ننماید.

همچنین فرمود: «وَ قالَ إِنِّی ذاهِبٌ إِلى‏ رَبِّی سَیهْدینِ»؛[ii] (ابراهیم پس از نجات از آتش) گفت من به سوى پروردگارم خواهم رفت و او به زودى مرا راهنمایى مى‏كند.

این عزلت و کناره گیری در ظاهر و باطن مرتبه شدیدتری نیز دارد که از آن تعبیر به خلوت شده است که در واقع عزلتی بر عزلتی دیگر است و اهل خلوت و وحدت در این مقام به اسرار عرفانی زیادی دست می یابند که در وصف آن بسیار سخن گفته شده است.

لازم به ذکر است که اصل در عزلت و خلوت بر عزلت و خلوت قلبی است و عزلت و خلوت ظاهری جز در مواردی خاص به دستور استاد عرفان توصیه نمی شده و نمی شود، آن هم برای مدت زمانی محدود. همچنان که پیامبر اسلام در غار حرا برای مدتی عزلت اختیار می نمود.

ب) جایگاه امر به معروف و رسالت اجتماعی در سیر و سلوك:

دعوت به عزلت و كناره گیری از خلق، در واقع دعوتی عام از مؤمنان به تقوا است که در آخرالزمان اهمیت ویژه ای می یابد. تقوا یعنی حركت از كثرت وجود به وحدت و به تعبیر دقیق تر أحدیت وجود.

و از طرفی كمترین مبارزه با ستم و جهل و فساد جامعه و حاكمیت کفر و نفاق همانا آگاهی بخشیدن و بیدار سازی وجدان و به خود آوردن مردم است و این همان است كه امر به معروف و نهی از منكر نامیده می شود و منافاتی با عزلت قلبی و تقوا و تقیه ندارد.

آن مدعی عرفانی كه چشم به مظالم جامعه بسته و نسبت به مردم بی تفاوت است، در حقیقت بری از عرفان است، بلكه خودفریبی و عیش و عافیت طلبی اش را عرفان نامیده است و یك دجال است.

عارف بزرگ حوزوی معاصر حضرت امام خمینی (ره) كه توانسته بود خلوت و رسالت اجتماعی را در خویش جمع نماید، در باب فریضه امر به معروف و نهی از منكر می‌فرماید:

 پس، بر آمر به معروف و ناهی از منكر لازم است كه به قلب خود از رحمت رحیمیه بچشاند، و نظرش در امر و نهی خودنمایی و خودفروشی و تحمیل امر و نهی خود نباشد؛ زیرا كه اگر با این نظر مشی كند، منظور از امر به معروف و نهی از منكر، كه حصول سعادت عباد و اجرای احكام الله در بلاد است، حاصل نشود.

بلكه گاه شود كه از امر به معروفِ انسان جاهل نتیجه معكوسه حاصل شود، و چندین منكر سر بار شود، برای یك امر و نهی جاهلانه كه از روی خواهش نفسانی و تسلط شیطانی واقع شود"[iii].

نتیجه:

ارشاد خلق و امر به معروف و نهی از منكر برای سالك در شرایطی است که سالك مطمئن باشد که دین خود را حفظ خواهد نمود ، بلکه در شرایطی که یک جامعه یا محیطی فاسد باشد، حفظ ایمان و سلوک الی الله اولویت دارد و سودی در تباه نمودن دین به خاطر همراهی با اهل گناه نیست، لذا دین در چنین شرایطی مؤمنین را امر به هجرت نموده است.

همچنانكه گفتیم در صورت هجرت نیز رسالت اجتماعی و تبلیغ و ارشاد مردم ساقط نخواهد شد، و می دانیم که رسالت و مسئولیت اجتماعی لزوماً به معنای حضور مستقیم در بین اهل فساد و گناه نیست، بلکه هجرت و سلوک معنوی با هدف استکمال نفس در نهایت بیشترین کمک را به مردم خواهد داشت در صورتی که فرد بعد از رسیدن به کمال به میان مردم بازگردد.

پی نوشت ها :

[i] مریم، 48.

[ii] الصافات، 99.

[iii] امام خمینی، آداب الصلوة، ص237، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1388.

منابع:

1. قرآن كریم

2. طبرانی، المعجم الکبیر، ج 10

3.امام خمینی، آداب الصلوة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1388.

تهیه و تولید : وحید حق دوست ، گروه حوزه علمیه تبیان