امرار معاش طلاب
در ادامه مقاله قبل در این قسمت اهمیت امرار معاش و کسب روزی بیان شده و البته آفت های آن برای طلاب ذکر خواهد شد؛
امرار معاش
پیش از هرچیز با نقل احادیثی لزوم و ارزش امرار معاش را بیان میکنیم؛
امیر المومنین علیه السلام می فرمایند:
«من طلب هذا الرزق من حله لیعودبه علی نفسه و عیاله کالمجاهد فی سبیل الله»[1]
«هر کس در طلب روزی حلال خود و افرادی که تحت کفالتش هستند بکوشد مثل جنگجویی است که در راه خداوند متعال جهاد نماید.»
حضرت علی علیه السلام طلب رزق را مانند جهاد در راه خدا می دانند و روایات و احادیث بسیاری در این زمنیه وجود دارد که برای کسب درآمد و امرار معاش ارزش بالای قائل اند.
رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «طَلَبُ الحلالِ فَرِیضَهٌ عَلَی كُلِّ مُسلِمٍ و مُسلِمه» [2]
کسب روزی حلال بر هر مرد و زن واجب است.
امام رضا علیه السلام می فرماید: «ان الذی یطلب من فضل یكف به عیاله اعظم اجراً من المجاهد فی سبیل الله»[3]
آن كه با كار و كوشش، در جست و جوی مواهب زندگی برای تأمین خانواده خویش است، پاداشی بزرگ تر از مجاهدان راه خدا دارد»
حتی در بعضی روایات طلب معیشت را عامل آمرزش گناهان شمرده اند؛
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند:
«إنَّ مِنَ الذُّنُوبِ ذُنُوباً لا یُکَفِّرُها صَلاهٌ وَ لا صَدَقَهٌ، قِیلَ یا رسولَ اللهِ فَما یُکَفِّرُها قالَ الهُمُومُ فی طَلَبِ المَعِیشَهِ» [4]
بعضی از گناهان به وسیله نماز و صدقه هم آمرزیده نمی شوند. سؤال شد یا رسول الله! پس چه چیز موجب آمرزش آن است؟ فرمود: جدیت و تلاش در طلب معیشت.
و همچنین نه جز عبادت را طلب روزی حلال بیان نموده اند؛
قال رسول الله صلی الله علیه و آله:
«اَلْعِبادَةُ عَشَرَةَ اَجْزاءٍ تِسْعَـةٌ مِنْها فی طَلَبِ الْحَلالِ...»[5]
عبادت ده جزء است که نه جزء آن در کار و تلاش برای به دست آوردن روزی حلال است.
و در بعضی روایات از کلمه تجارت استفاده شده که به مقصود ما نزدیک ترست؛
رسول گرامى اسلام صلى الله علیه و آله در همین زمینه مى فرماید:
«البركة عشره اجزاء تسعه اعشارها فى التجاره»[6]
بركت را اگر به ده جزء تقسیم كنند نه قسمت آن در تجارت خواهد بود.
کسب روزی، امرارمعاش و تجارت در همه روایات فوق مورد مدح و ستایش قرار گرفته و به هر مسلمانی سفارش شده است. این احادیث به طور کلی امرار معاش را توصیه می نمود اما احادیثی نیز وجود دارد که نفقه برای عیال و خانواده را به شدت توصیه می کند؛
لزوم نفقه
امام صادق علیه السلام فرمود:.
«مَلْعُون مَنْ ضَیَّعَ مَنْ یَعُولُ بِهِ»[7]
كسی كه عایله خود را تضییع كند، ملعون است.
و ایشان علیه السلام می فرمایند:
«إذا أعْسَرَ أحَدُكُمْ فَلْیَضْرِبْ فِى الأرْضِ یَبْتَغِى مِنْ فَضلِ اللّهِ وَلایَغُمُّ نَفْسَهُ وَأهلَهُ»[8]
هنگامی كه یكی از شما تنگدست می شود، باید در روی زمین به فعالیت بپردازد و از فضل خداوند طلب روزی كند و خود و خانواده خود را اندوهگین نسازد.
این روایت صریحا فردی را که در شرایط بد اقتصادی بسر می برد و فشارهای زندگی او را غمگین نموده است، به فعالیت برای کسب روزی فراخوانده است.
با تمام این سفارش ها و توصیه ها، طلبه ای که در شرایط بد اقتصادی بسر می برد و خانواده اش نیز به سختی زندگی می کنند به سراغ کار و تجارت می رود تا شرایط بهتری را برای خانواده خویش فراهم می کند اما باز هم باید با دقت بیشتری به مسئله نگاه شود که آیا درس طلبه اولی ست یا کار او؟
نفقه اولی ست؟ یا کار؟
در اینجا یک بحث بسیار مهم شکل می گیرد که شاید به نوعی فقهی باشد و مسئله اینست که اگر طلبه ای نتوانست با شهریه نفقه همسر و فرزندان را بدهد تکلیف چیست؟ آیا باید در کنار طلبگی کار هم بکند حتی اگر به درسش لطمه زد یا خیر؟
اگر طلبه بتواند بین کار و درس جمع کرده و بدون از بین رفتن و تضییع تحصیل، به کار هم مشغول باشد قطعا بهتر است. البته باید آن کار متناسب با طلبگی بوده و شأن حوزه و حوزوی را زیر سوال نبرد.
حتی در خاطرات محسن رفیق دوست نظر امام در این موردآمده است؛
او می گوید: مشکلات اقتصادی طلاب و روحانیون حوزه ی علمیه در سال های 1345 تا 1347 سبب شد تا وقتی که مرحوم حاج سید احمد خمینی، به ایران آمدند، پیشنهاد دو طرح اقتصادی را که در راستای کمک به طلاب بود به ایشان بدهم تا ایشان با استفتاء از امام (ره)، دیدگاه ایشان را به بنده منعکس کند.
یکی از طرح های من این بود که برای طلبه های حوزه ی علمیه، خانه های سازمانی ساخته شود تا آنها در قم با سختی دست به گریبان نباشند و فقط مشغول تحصیل و مبارزه شوند.
طرح دوم این بود که یک کارخانه تاسیس شود تا طلاب در اوقات فراغت در آنجا مشغول به کار باشند و از نظر مادی، متکی به خود شوند.
مرحوم حاج سید احمد آقا این پیشنهادات را به امام گفتند. امام فرموده بودند: «پیشنهاد اول مبنی بر اینکه عده ای از مومنین برای طلاب، خانه ی سازمانی بسازند تا طلاب درس بخوانند و بعد بروند مراکز خودشان، قبول دارم، ولی آن کار اقتصادی را قبول ندارم. طلبه باید وقت خود را برای درس خواندن بگذارد و مومنین هم باید با وجوهات، حوزه ی علمیه را اداره کنند. این حقوق واجبی است که باید پرداخت شود و باید (حوزه) اداره بشود.»[9]
این کلام امام بیانگر آفاتی ست که فعالیت های اقتصادی برای طلاب به همراه دارد؛
آفات فالیت های اقتصادی
اولین آفت هرگونه فعالیت اقتصادی از بین رفتن وقت است. کسی که به فعالیت های اقتصادی می پردازد نمی تواند به طور کامل درس بخواند. آنچه که یک طلبه نیاز دارد وقت کافی برای مطالعه و تحصیل و مباحثه است در غیر اینصورت قادر نخواهد بود که در رسالت حوزوی خویش موفق باشد.
غیر از اینکه شهریه طلاب هرچند اندک است اما با برکتی که در آن نهفته است می تواند وضعیت نسبتا معمولی را برای طلاب فراهم کرده تا آن ها به تحصیل بپدازند.
فعالیت های اقتصادی و کسب درآمد گاهی آنقدر شیرین می شود که بتدریج به هدف اصلی تبدیل شده و کم کم درس و بحث تعطیل می شود.
ضمن اینکه نگاه مردم به طلبه ای که درس می خواند بهتر از طلبه ایست که درس خویش را رها کرده و کار می کند.
در پایان لازم به ذکر است طلبه ای که خوب درس بخواند خود بخود دارای بازدهی خواهد شد و این بازدهی در قالب تألیف، تدریس، پژوهش، تبلیغ و ... خود نتایج اقتصادی خوبی را بهمراه خواهد داشت.
اما بهرحال بر مسئولان لازم است در باب معیشت طلاب اقدامات جدی تری انجام دهند. به عنوان مثال بالابردن میزان شهریه، به خدمت گرفتن طلاب برای کارهای پژوهشی و پرداخت حقوق، تأسیس کارخانجاتی برای قراردادهای مضاربه ای باطلاب و .... می تواند راهکارهای خوبی برای بهتر کردن وضع مالی طلاب باشد تا ایشان نیز ذهنی آرام و بی دغدغه برای تحصیل و در نهایت خدمت به دین داشته باشند.
پی نوشت ها :
[1] بحار ج 96 ص 61.
[2] بحار الانوار، ج 103، ابواب المکاسب، باب 1، ص 9، حدیث .35.
[3] تحف العقول، ص 808.
[4] مستدرک الوسائل، ج 13، ص 13
[5] ارشاد القلوب: 203.
[6] بحارالانوار: ج 23، ص 5.
[7] وسائل الشیعه، باب 21 (از ابواب نفقات) حدیث 5.
[8] همان، باب 4 (از ابواب مقدمات تجارت) حدیث 12.
[9] پایگاه اطلاع رسانی رفیق دوست
منابع:
بحار الانوار
تحف العقول
مسترک الوسائل
ارشاد القلوب
وسائل الشیعه
تهیه و تولید : احمد اولیایی ، گروه حوزه علمیه تبیان
