سیمای مسعود در تاریخ بیهقی

مقدمه

مسعود فرزند سلطان محمود غزنوی است .داستان وی را باید از زبان خواجه بوسعد عبدالغفار   شنید . از گفته های وی این گونه استنباط می شود که محمود در تربیت ولی عهد خود دقت خاص مبذول داشته و گماشتگان سلطان در تربیت او کمال دقت را داشته اند.

کودکی و نوجوانی مسعود

محمود جد ابوالغفار را در زمین داور مامور خدمت به مسعود و محمد که حدود چهارده ساله بوده اند و یوسف پسر عموی آن ها که هفده ساله بود ، نموده است  . این مرد آن چه باید از وظایف و روابط به درستی انجام می داده است .  ریحان خادم گماشته  سلطان بر سر پسران و برادر سلطان ، حتی در طرز نشستن و برخاستن آن ها اصولی حساب شده را مراعات می کرده است . هم چنین زمانی که به تماشا و چوگان می رفتند ، محمد و یوسف با حاجبی در پیش امیر مسعود بوده اند و وی را همراهی می کرده اند . هنگامی که مودب ، در موقع نماز دیگر ، باز می گشته است نخست محمد و یوسف برمیگشته اند و پس از یک ساعت امیر مسعود از مجلس خارج می گردید. این خادم  در تربیت  ایشان آن چنان دارای اختیار بوده که اگر کار ناپسندی از ایشان سر می زده بی محابا بر ایشان بانگ می زد . مسعود در دوره ی اقامت در زمین داور هفته یی دوبار به اتفاق برادر و پسر عمویش در روستاها به گردش می پرداخت و هر بار برادر ، پسر عمو، پسر امیر فریغون ، امیرگوزگانان و دیگر همزادگان خود را میزبانی می کرد . گاه مسعود به اقتضای سن و سال خود از زن عبدالغفار که پیر زنی پارسا و خویشتن دار بود حلوا و خوردنی درخواست می کرد . و وی برای ایشان فراهم می خواست . مسعود علاقه فراوانی به طاووس داشت و به طلب آن ها به بام خانه ها می رفت .

تحصیلات  مسعود

از  تحصیلات مسعود و نیز معلمانش اطلاع چندانی در دست نیست . در تاریخ بیهقی نام یکی از استادانش ، قاضی امام صاعد نیشابوری  نامی به میان آمده است که مسعود پس از رسیدن به تخت سلطنت وی را تکریم و تجلیل کرده است . با مطالعه تاریخ بیهقی این نکته مشخص می گردد که مسعود پادشاهی با سواد و درس خوانده بوده است . در فارسی خواندن و نوشتن به گواهی بونصر مشکان ، بیهقی و عبدالغفار در خاندان غزنوی  بی نظیر بوده است . مهارت وی در این زمینه به حدی بوده است که شاید بتوان گفت مجموعه یی از نسخه ها و رقعت های این پادشاه را بیهقی فراهم ساخته بوده است . در زمینه تسلط وی به زبان عرب به صراحت چیزی مشخص نیست اما قرینه یی قوی در دست است که وی مطالعاتی در شعر و ادب عرب داشته است .

ترکی دانستن مسعود امری طبیعی است زیرا ترکی زبان مادری ترکان غزنوی بوده است . مسعود از علم مهندسی نیز مطلع بوده و در هندسه و مهندسی آیتی بوده است .سلطان محمود در طول دوره جوانی بر ولیعهد خویش جاسوسان و مشرفانی گماشته که شرح آن در تاریخ بیهقی آمده است از جمله می توان به خلوت خانه وی در کوشک باغ عدنانی اشاره کرد . مسعود در روزگار جوانی به ورزشهای چون زور آزمودن ، کشتی گرفتن و امثال آن می پرداخت ، در فصل زمستان و سرمای سخت و برف پیاده به شکار پرندگان می رفت .هم چنین وی از همان اوان جوانی به شکار شیر می پرداخت.

زندگی مسعود

از زنان مسعود آن چه که در تاریخ بیهقی به آن اشاره شده  یکی دختر قدرخان که از فرزندان و سرپوشیدگان کریم الطرفین بوده و مهریه یی بالغ بر پنج هزار دینار هریوه داشته و دیگر دختر باکالیجار والی گرگان است.

از فرزندان سلطان نیز در تاریخ بیهقی نام برده شده است . در دو مورد به تطهیر و ختنه کردن امیران که همراه با تشریفات و انجام مراسمی بوده اشاره گردیده است .

معتقدات مسعود

در باره اعتقادات دینی وی می توان گفت که در انجام شعائر دینی و مسائل دین برخی از اعمال را در حد فهم و درک عامه انجام می داده است اما در مجموع فرد مقیدی نبوده است در تاریخ بیهقی به اعتقاد سلطان نسبت به احکام نجومی واقف می شویم .

بررسی اختلال های شخصیتی مسعود

بیهقی در چند  مورد روابط پدر و پسر را نشان می دهد رقابت مسعود با محمد در دوران حیات پدر و توجه بیشتر محمود در دوره یی از عمر خود به محمد در خلق و خوی مسعود اثری عمیق بر جای می گذارد به طوری که در دوره ی سلطنتش بسیاری از برکشیدن ها و فرو گرفتن ها معلول رفتار درباریان با مسعود در دوران حکومت پدرش بوده است . فراز و نشیب هایی از رفتار پدر و پسر در تاریخ بیهقی مشهود است .

استبداد رای و خودسری در سقوط مسعود و شکست خاندان غزنوی نقش اساسی داشته است .این موضوعی است که تقریبا در بیشتر حوادث توجه خواننده را به خود جلب می کند . عیب دیگر مسعود آن است که زود تحت تأثیر سخن بدخواهان قرار می گیرد و تصمیمی عجولانه می گیرد. از دیگر خصوصیات وی مال دوستی و حرص فوق العاده وی در جمع سیم و زر است .

رفتار اجتماعی مسعود

موضوع مهمی که در باب کارهای مسعود می توان دید آن است که وی محیطی از عدم اعتماد در دربار و اطراف خود به وجود آورده بود .وی بارها برای سرپوش گذاشتن بر اشتباهات و خطاهای خود ، خدمتگزاران صدیق و دولتخواه خود را بی جهت متهم ساخته است . شاید این امر بدین جهت صورت پذیرفته تا وی بدین وسیله بتواند ضعف ، زبونی و بی تدبیری خود را جبران نماید. اگر چه وی دارای صفات پسندیده نیز بوده است که بیهقی آن را یاد آور شده است از جمله شرم ، حلم ، رحمت و بزرگی که اکثر اطرافیان وی را بدان متصف ساخته اند . صفت پسندیده ی دیگر که می توان گفت حق شناسی و قدر دانی اوست همان گونه که گذشت، تکریم و تجلیل وی  در هنگام جلوس به تخت سلطنت از استادش را ذکر کردیم .