خاقانی، سرآمد شعر فنی

نامش به احتمالی  " بدیل " بوده است . خود شاعر در ضمن قطعه یی برای معرفی خود این چنین می گوید :

بدل من آمدم اندر جهان سنایی را                                     بدین دلیل پدر نام من بدیل نهاد

اگر چه از تذکره های قدیمی چون آتشکده آذر ، مجمع الفصحا و ... نام  او را ابراهیم نوشته اند . درویش حافظ حسین بن کربلایی تبریزی در کتاب خود " روضات الجنان " هنگام توصیف مزار خاقانی به این امر که بر سنگ مزار خاقانی نام ابراهیم درج است ، اشاره می کند .

برای خاقانی دو لقب ذکر شده است ، حسان العجم که عمویش به وی نسبت داده است :

چون دید که در سخن تمامم                  حسان عجم نهاد نامم

و دیگر  افضل الدین یا افضل که شاعر به این لقب خود نیز اشارتی داشته است  :

افضل ار زین فضول ها راند                     نام افضل به جز اضل منهید

خاقانی قبل از آن که به دربار منوچهر شروانشاه برود  " حقایقی " تخلص می کرده و آن را در اشعار خویش آورده است :

چون کار به کعبتین عشق افتد                        شش پنج زنش حقایقی باید

پس از معرفی وی به خاقان منوچهر به مناسبت اختصاص به این پادشاه لقب خاقانی را ابوالعلا گنجوی برای وی برگزید :

چو شاعر شدی بردمت پیش خاقان                       به خاقانیت من لقب برنهادم

گویند شروان شاه اخستان او را سلطان الشعرا نامیده است .

سال تولد خاقانی مشخص نیست . وی در اشعار خود چند بار به سال پانصد هجرت اشاره کرده است :

از لفظ من که پانصد هجرت چون من نزاد                      ماند هزار سال دگر مخبر سخاش

در باب تاریخ وفات خاقانی نیز اقوال گوناگون دیده می شود . اما در این میان دقیق ترین سند ، کلیشه ی سنگ مزار وی است که اکنون در موزه نظامی تاریخ ادبیات آذربایجان در باکو نگهداری می شود طبق این سند تاریخ وفاتش 585 ه . ق بوده است . مدفن وی در محله ی سرخاب تبریز در جایی به نام مقبره الشعرا است .

ممدوحان خاقانی :

1.     خاقان اکبر ابوالهیجا فخر الدین منوچهر شروانشاه : کسی است که خاقانی توسط ابوالعلا گنجوی به دربار وی راه یافت و تخلص خود را نیز از او ستاند . شاعر 12 قصیده در مدح خاقان اکبر و یک ترکیب بند در رثای او سروده و ظاهرا این پادشاه تا سال 554 زنده بوده است

ای ربیع فضل و از گشت عالم را شرف               وای ربیع فضل و از تو آدم را نما

در ربیع دولتت هرگز خزان را ره مباد                 فارغم زآمین که دائم مستجاب است این دعا

2.     خاقان اکبر ابوالمظفر جلال الدین اخستان منوچهر : وی پسر خاقانی اکبر بوده است و کسی است که خاقانی به فرمانش گرفتار بند و زندان شد . بیشتر مدایح خاقانی مربوط به همین پادشاه است . این اخستان منوچهر از ممدوحان نظامی هم بوده است و در نامه یی به نظم کشیدن داستان لیلی و مجنون را خواسته است .

3.     علاء الدین اتسز بن محمد خوارزمشاه : خاقانی در بیست و چهار سالگی قصیده یی در مدح وی سروده است . رشید الدین وطواط ( قرن ششم ) دبیر همین اتسز بوده و بین او و خاقانی مکاتباتی بوده است .

4.     نصرالدین اسپهبد اعظم ابوالمظفر لیالو اشیر : از فرمانروایان طبرستان بوده و در مازندران حکومت کرده است . خاقانی پس از مرگ این اسپهبد مرثیه یی سوزناک برای او می سراید ، به گفته ی خاقانی زندگی وی در سال 559 به پایان رسیده است .

5.     صفوه الدین :وی همسر جلال الدین اخستان منوچهر است که خاقانی برای رفتن به سفر حج وی را در نزد شروانشاه شفیع می کند و در چند قصیده می ستاید .

از دیگر کسانی که خاقانی به مدح آن ها پرداخته می توان به غیاث الدین محمد بن محمود بن محمد ملکشاه ، سیف الدین مظفر ، سیف الدین اتابک منصور ، مظفر الدین قزل ارسلان عثمان بن ایلدگز ، علاالدین تکش بن ایل ارسلان ، آندره نیکوس شاهزاده ی بیزانس ، رکن الدین محمد عبدالرحمان طفان یزک و شمس الدین محمود بن علی اشاره نمود .

آثار خاقانی

1 . دیوان اشعار : شامل قصاید ، غزلیات ، قطعات ، ترجیعات ، غزلیات و رباعیات است که حدود هفده هزار بیت است.

2 . مثنوی تحفه العراقین : قریب به یقین این مثنوی را بعد از سفر مکه و در شروان نوشته شده است . این کتاب در واقع سفر نامه ی خاقانی و گزارش سفر وی به مکه و توضیح مسایل بین راه است .خاقانی این کتاب را به نام جمال الدین محمد موصولی از وزرای معروف قرن ششم کرده است .

3 . منشأت : مجموعه شصت نامه که خاقانی به دوستان ، آشنایان و اطرافیان خود نوشته است . این نامه ها همگی به نثر فنی است و در شناساندن اوضاع و احوال شاعر و زندگی او بسیار مفید است .

4 . ختم اغرائب : این سروده بر وزن تحفه العراقین که به خاقانی نسبت داده شده است در این کتاب شاعر ، صدر الدین خجندی و جمال موصلی را ستوده است .

سبک خاقانی

شعر فنی روش رایج شعر گویی در قرن ششم است . این نوع شعر که سرآمد آن خاقانی و نظامی  است . شاعر سادگی و روانی شعر را به کناری می نهد و از تمامی اطلاعات و اندیشه های رایج در عصر خود برای ساختن شعر استفاده می کند .

طب ، نجوم ، باورهای عامیانه ، اصطلاحات مربوط به نرد و شطرنج و ... همگی دست به دست هم می دهد تا شاعر بتواند شعر فنی دلخواه خود را بسراید .

در حقیقت شعر خاقانی نوعی شعر فاضلانه است که شاعر به نوعی دانسته های خود را پیرامون مسائل مختلف به تصویر می کشد و به آن ها می بالد .

بی تردید خاقانی یکی از بزرگترین استادان و سخنوران قوی طبع و بلند فکر ادب فارسی است . او در قصیده سرایی سرآمد دوران خود شد چرا که هر گونه معنی دور و غریب را در اشعار خود با مهارت و استادی تمام وارد نموده است و هیچ قصیده یی را از وی خالی از استعاره و تشبیهات بدیع نمی یابیم .

قدرتی که او در التزام ردیف های مشکل نشان داده کم نظیر است .

پاره یی از مضمون ها و تشبیهات که خاقانی فراوان به کار برده شامل توصیف صبح و طبیعت ، آوردن اصطلاحات مسیحی و بیان منازل و مناسک حج که در دیوان او به زیبایی ترسیم شده ، باعث منحصر به فرد شدن اشعار وی گردیده است . دقت و باریک اندیشی او به گونه یی است که شعرش را به نغز و معما نزدیک می کند .

بعضی از سبک شناسان در طبقه بندی سبک ها پس از سبک خراسانی و پیش از سبک عراقی از سبک یا مکتبی به نام آذربایجان نام برده اند . این نامگذاری بیشتر به دلیل آن است که این سبک در قرن ششم در محدوده ی آذربایجان و اران آن روزگار رواج یافته است .

نقطه ی آغازین شعر فنی سبک آذربایجانی است علاوه بر خاقانی و نظامی ، از شعرای این سبک می توان به ابوالعلا گنجوی ، مجیر الدین بیلقانی و فلکی شروانی اشاره نمود .

مرحوم فروزانفر می نویسد : در طرز سخن بیش از همه تحت تأثیر عنصری بلخی می باشد که شاعر دربار محمود غزنوی بوده است و در برخی از قصایدش نیز از سنایی غزنوی تقلید کرده است .

از مهم ترین موضوعات اشعار وی می توان موارد زیر را نام برد : ستایش و مدح رسول ( ص) ، پند و حکمت در ترک دنیا و توجه به آخرت ، توصیف کعبه و منازل راه آن ، مدح پادشاهان ، وزرا و امرای دربار ، وصف مجالس بزم شاهان و مرثیه های متعدد از جمله مرثیه در وفات فرزند ، عمو و همسرش قابل ذکر است .