تأثیر پیشینیان بر اندیشه ی حافظ

سنایی :

ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی از بزرگترین قصیده سرایان و مثنوی سرایان عرفانی و بنیانگذار ادبیات منظوم عرفانی است . شعر او متنوع و حاوی نصایح دلاویز است . تأثیر این شاعر بر حافظ چنان از نظر صوری و ساختار و شکل ظاهر نیست ، بلکه بیشتر شامل محتوا و مضمون می شود . سنایی ظاهرا شاعری است که قلندریات عارفانه سروده و سخن از می ، مطرب ، میخانه و خرابات به میان آورده است . وی شاعری رند نواز است . در واقع می توان گفت درد نوشی ، خرابات پروری و ترک مسجد و صومعه و روی آوردن به خرابات و در نهایت پرداختن به مغبچه و می مغان که اوجش در شعر حافظ است سرآغازش در اندیشه و شعر سنایی است .

شادروان فروزانفر به این نکته اشاره دارد : "  شعر قلندری که نمودار آزادی فکر و در واقع سرکشی نسبت به آداب و رسوم و عقاید عامه آن عصر به شمار می رود و حافظ آن را به اوج رسانیده است . دست کار صنعت کار و طبع فصاحت گستر حکیم سنایی است . "

تضمین و شباهت در شعر حافظ و سنایی بسیار است :

سنایی :

ساقیا برخیز و می در جام کن                 درخرابات خراب آرام کن

حافظ:

ساقیا برخیز و در ده جام را                   خاک بر سر کن غم ایام را

انوری

اوحد الدین محمد بن محمد انوری ، از قصیده سرایان نامداری است که کمی قبل از حافظ ( قرن ششم ) می زیسته است . وی در غزل سرایی صاحب سبک شمرده می شود و در سرودن رباعی و قطعه دستی تمام داشت . انوری از قبیله ی سخنوران مضمون آفرینی چون خاقانی و ظهیر فاریابی است نه از قبیله معنی اندیشانی چون سنایی و عطار . شعر او باریک و دشوار است و به طوری که می توان هم پایه شعر خاقانی قلمداد کرد . آن چه مسلم است این که حافظ به چیره دستی او در سخنوری با علاقه و اعجاب نگریسته است . در این میان شباهت هایی در اشعار حافظ و انوری به چشم می خورد .

انوری :

نگر تا حلقه ی اقبال ناممکن نجنبانی            سلیما، ابلها ، لابلکه محروما و مسکینا

حافظ در پایان غزل خویش با مطلع " هواخواه  توام جانا و می دانم که می دانی " مصراع بیت انوری را تضمین می آورد :

خیال چنبر زلفش فریبت می دهد حافظ                          نگر تا حلقه ی اقبال ناممکن نجنبانی

وجود الفاظ و تعبیرات بسیاری که در دیوان انوری به چشم می خورد در اشعار حافظ نیز مشاهده می شود .

خاقانی

افضل الدین بدیل بن علی خاقانی شروانی از بزرگترین قصیده سرایان تاریخ شعر فارسی است . با آن که مثنوی ، غزل ، رباعی و دیگر انواع شعر هم پرداخته ، اما اوج هنر او درقصیده سرایی است . خاقانی لفظ گرا و مضمون پرداز است و سبک ، بغرنج و دیریابی دارد .

اگر چه تأثیر خاقانی بر حافظ نامحسوس است ، اما آن چه که مسلم است به شهادت مضامین و تعابیر مشابه و غزلیات هم وزن و قافیه که حافظ با او دارد می توان به قطع گفت که حافظ به دیوان خاقانی نظر داشته است

شباهت های لفظی و معنوی

خاقانی :

گیسوی چنگ و رگ بازوی بربط ببرید                   گریه از چشم نی تیز نگر بگشایید

حافظ :

گیسوی چنگ ببرید به مرگ می ناب                 تا حریفان همه خون از مژه ها بگشایند

خاقانی :

یک اهل دل از جهان ندیدم                                  دل کو؟ که ز دل نشان ندیدم

حافظ :

درین خمار کسم جرعه ای نمی بخشد                                 ببین که اهل دلی در جهان نمی بینم

نظامی

تأثیر حافظ از شعر نظامی  داستان پرداز و مثنوی سرای بزرگ قرن ششم  امری محرز است . حافظ در مقطع غزلی به نام نظامی بر این امر تصریح می کند :

چو سلک در خوشابست شعر نغز تو حافظ               که گاه لطف سبق می برد ز نظم نظامی

حافظ در سرودن ساقی نامه مستقیما به ساقی نامه ها و مغنی نامه های نظامی نظر داشته تا جایی که ساقی نامه وی هم وزن این دو منظومه ی نظامی است .

نظامی :

هم قصه ی نانموده دانی                        هم نامه ی نا نوشته خوانی

حافظ :

هواخواه توام جانا و می‌دانم که می‌دانی                          که هم نادیده می بینی و هم ننوشته می خوانی

کمال الدین اسماعیل اصفهانی

از سخنوران و قصیده سرایان قرن ششم و هفتم که غزلیات و رباعیات نغزی دارد و در صنعت ایهام و حسن تعلیل که از مهمترین صنایع معنوی شعر است دستی تمام دارد . حافظ از لفظ استوار و این دو صنعت وی الهام و تأثیر گرفته است ، چنان که خود وی در همین دو صنعت مهارت شایانی دارد.

حافظ بیتی از کمال را باتصریح به نام وی چنین تضمین آورده است :

ور باورت نمی کند از بنده این حدیث                          از گفته ی کمال دلیلی بیاورم

"گر برکنم دل از تو و بردارم از تو مهر                         آن مهر بر که فکنم آن دل کجا برم"

می توان گفت حافظ از بزرگان ادب فارسی هر یک به اندازه یی تأثیر پذیرفته است اما این تأثیر را به شیوه یی استادانه در اشعار و اندیشه ی وی می بینیم   به گونه یی که حتی می توان گفت مضامین و صنایع اقتباس شده توسط وی به صورتی بسیار زیبا و بهتر از صاحبان اصلی آن ها ادا شده است .