سیمای پیر در اندیشه ی حافظ
در سلوک راه دین و رسیدن به عالم یقین ، از شیخی کامل ، راهبر ، صاحب ولایت و صاحب تصرف گریزی نیست .
وجوب پیر در کلام عرفا
نجم الدین کبری می گوید : موسی را باکمال مرتبه ی نبوت و درجه ی رسالت و الوالعزمی در بدایت حال ده سال ملازمت خدمت شعیب می بایست تا استحقاق شرف مکالمه ی حق یابد . عرفا معتقدند در ابتدای امر داشتن پیر ، راهنما و دلیل لازم است تا سالک قدم در راه وصول به حق گذارد .
مفتون و مغرور این راه کسی است که پندارد بادیه ی بی پایان کعبه ی وصال به سیر قدم بی دلیل و بدرقه قطع توان کرد .
قطع این مرحله بی همرهی خضر مکن ظلمات است بترس از خطر گمراهی
اگر چه در ابتدای هدایت نه به پیغمبر حاجت است نه به شیخ ، و آن تخم طلب است که در زمین دل ها جز به تأثیر نظر عنایت نیفتد . لیکن هر کجا آن تخم پدید آمد ، در پرورش آن به پیغمبر و شیخ حاجت افتد .
غزالی در ارج و اهمیت شأن پیر می گوید : چون پیر به دست آورد ، کار خویش جمله باید با وی گذارد و تصرف خود اندر باقی کند و بداند که منفعت وی اندر خطای پیر، بیش از آن بود که اندر صواب خویش و هر چه شنود از پیر که وجه آن بنداند باید که از قصه ی موسی و خضر ( ع ) یاد آورد که آن برای حکایت پیر و مرید است که مشایخ چیزها بدانسته باشند که به عقل ، فراسر آن نتوان شد .
پیر در اندیشه ی حافظ
حافظ در بیشتر غزلیات خود به داشتن دلیل ، پیر و راهنما تأکید می ورزد و پیروی از آن را بر سالک امری واجب می داند :
به می سجاده رنگین کن گرت پیر مغان گوید که سالک بیخبر نبود ز راه و رسم منزل ها
با توجه به دیوان حافظ می توان دریافت که وی ذوق و ذهنی عرفانی دارد و شیفته ی اندیشه ها ی ملامتیه است. اگر چه سندی مبنی بر این که حافظ خود سر سپرده ی پیری باشد در دست نیست ، اما سخن از پیر ، دلیل ، خضر ، ولی ، مرشد و نظایر آن در دیوان وی بسیار است .
در اندیشیدن حافظ به پیر سه امر مهم به چشم می خورد :
1 . سرگشتگی و آروزی یافتن دلیل و راهنمای راه
- در بیابان فنا گم شدن آخر تا کی ره بپرسیم مگر پی به مهمات بریم
- گذار بر ظلماتست خضر راهی کو مباد کاتش محرومی آب ما ببرد
- رندان تشنه لب را آبی نمی دهد کس گویی ولی شناسان رفتند از این ولایت
- سر زحسرت به در میکده ها برکردم چون شناسای تو در صومعه یک پیر نبود
- شهر خالیست زعشاق بود کز طرفی مردی از خویش برون آید و کاری بکند
2. پی بردن به وجود و لزوم پیر :
- به کوی عشق منه بی دلیل راه قدم که من به خویش نمودم صد اهتمام و نشد
- بیا که چاره ی ذوق حضور و نظم امور به فیض بخشی اهل نظر توانی کرد
- تو دستگیر شو ای خضر پی خجسته که من پیاده می روم و همرهان سوارانند
- قطع این مرحله بی همرهی خضر مکن ظلماتست بترس از خطر گمراهی
- همتم بدرقه ی راه کن ای طایر قدس که دراز است ره منزل و من نوسفرم
3 . پیر مغان :
- گر پیر مغان مرشد ما شد چه تفاوت در هیچ سری نیست که سرّی ز خدا نیست
- از آستان پیر مغان سر چرا کشیم دولت در این سراوگشایش در این در است
- بندهی پیر مغانم که ز جهلم برهاند پیر ما هر چه کند عین ولایت باشد
- دولت پیر مغان باد که باقی سهل است دیگری گو برو و نام من از یاد ببر
- مشکل خویش بر پیر مغان بردم دوش کو به تأیید نظر حل معما میکرد
اسطوره یی به نام پیر مغان :
پیر در ادبیات فارسی سابقه یی بس طولانی دارد و بعد ها به شکل یک انسان کامل در اشعار عرفانی به چشم می خورد اما به این شکل و اوصاف که در دیوان حافظ به چشم می خورد می توان گفت از برساخته های هنری حافظ می باشد این پیر را نمی توان با پیر زردشتی مرتبط دانست .آن چه که از اندیشه وی بر می آید این است که پیر مغان مرشد حافظ است ، پیری که حافظ فقط در مقابل او سر فرود می آورد و سخن وی را می شنود و ملازم خدمت وی است البته باید تأکید کرد که پیر مغان، پیر به شکل رسمی و خانقاهی مد نظر نیست .
تصویر پیر مغان ترکیبی است از پیر طریقت و پیر می فروش و به جز این دو پیر میکده ، پیر میخانه ، پیر خرابات و به یک تعبیر پیر گلرنگ ، پیر پیمانه کش ، پیر دردی کش ، شیخ ما هم نامیده شده است :
- نیکی پیر مغان بین که چو ما بدمستان هر چه کردیم به چشم کرمش زیبا بود
- پیر گلرنگ من اندر حق ازرق پوشان رخصت خبث نداد ار نه حکایت ها بود
- ما باده زیر خرقه نه امروز می خوریم صدبار پیر میکده این ماجرا شنید
- پیر دردی کش ما گر چه ندارد زر و زور خوش عطابخش و خطاپوش خدایی دارد
- دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما چیست یاران طریقت بعد از این تدبیر ما
- نصیحتی کنمت یاد گیر و در عمل آر که این حدیث ز پیر طریقتم یادست
این پیر میکده اگر پیری خرفت و نادان بود آن شأن و مقام را نداشت که حافظ از وی راه نجات پرسد و او هم پاسخی خردمندانه بدهد .خلاصه کلام این که اسطوره ی پیر مغان ساخته ی طبع هنرمندانه ی حافظ است همان طور که به طور مثال رستم به یک معنی پرورده ی طبع فردوسی است .
اکرم نعمت اللهی
بخش ادبیات تبیان
