زنان در نهضت عاشورا
پیرامون زنان در حادثه كربلا در دو محور سخن مىتوان گفت: یكى آن كه آنان چند نفر و چه كسانى بودند، دیگر آن كه چه نقشى داشتند. زنانى كه در كربلا حضور داشتند، برخى از اولاد على«ع» بودند، و برخى جز آنان، چه از بنى هاشم یا دیگران. زینب، ام كلثوم، فاطمه، صفیه، رقیه و ام هانى، از اولاد اهل بیت علیهم السلام بودند، فاطمه و سكینه، دختران سید الشهدا«ع» بودند، رباب، عاتكه، مادر محسن بن حسن، دختر مسلم بن عقیل، فضه نوبیه، كنیز خاص امام حسین«ع» و مادر وهب بن عبد الله نیز از زنان حاضر در كربلا بودند.(1) 5 نفر زن كه از خیام حسینى به طرف دشمن بیرون آمدند، عبارت بودند از: كنیز مسلم بن عوسجه، ام وهب زن عبد الله كلبى، مادرعبد الله كلبى، مادر عمر بن جناده، زینب كبرى«ع». زنى كه در عاشورا شهید شد، مادر وهب بود، بانوى نمیریه قاسطیه، زن عبد الله بن عمیر كلبى كه بر بالین شوهر آمد و از خدا آرزوى شهادت كرد و همانجا با عمود غلام شمر كه بر سرش فرود آورد، كشته شد.
در عاشورا دو زن از فرط عصبیت و احساس، به حمایت از امام برخاستند و جنگیدند:
یكى مادر عبد الله بن عمر كه پس از شهادت فرزند، با عمود خیمه به طرف دشمن روى كرد و امام او را برگرداند. دیگرى مادر عمرو بن جناده كه پس از شهادت پسرش، سر او را گرفت و مردى را به وسیله آن كشت، سپس شمشیرى گرفت و با رجزخوانى به میدان رفت، كه امام حسین«ع» او را به خیمهها برگرداند.(2) دلهم، دختر عمر(همسر زهیر بن قین) نیز در راه كربلا به اتفاق شوهرش به كاروان حسینى پیوست. زهیر بیشتر تحت تأثیر سخنان همسرش حسینى شد و به امام پیوست. رباب، دختر امرء القیس كلبى،همسر امام حسین«ع» نیز در كربلا حضور داشت، مادر سكینه و عبد الله. زنى از قبیله بكر بن وائل نیز حضور داشت، كه ابتدا با شوهرش در سپاه ابن سعد بود، ولى هنگام حمله سپاهیان كوفه به خیمههاى اهل بیت، شمشیرى برداشت و رو به خیمهها آمد و آل بكر بن وائل را به یارى طلبید.
زینب كبرى و ام كلثوم، دختران امیرالمؤمنین«ع»،همچنین فاطمه دختر امام حسین«ع» نیز جزو اسیران بودند و در كوفه و... سخنرانیهاى افشاگر داشتند. مجموعه این بانوان، همراه كودكان خردسال، كاروان اسراى اهل بیت را تشكیل مىدادند كه پس از شهادت امام و حمله سپاه كوفه به خیمهها، ابتدا در صحرا متفرق شدند، سپس به صورت گروهى و اسیر به كوفه و از آنجا به شام فرستاده شدند.
اما درباره حضور این زنان در حادثه عاشورا بیشتر به محور«پیام رسانى» باید اشاره كرد. البته جهات دیگرى نیز وجود داشت كه فهرست وار به آنها اشاره مىشود كه هر كدام مىتواند به عنوان«درس» مورد توجه باشد:
ـ مشاركت زنان در جهاد:
شركت در جبهه پیكار و همدلى و همراهى با نهضت مردانه امام حسین و مشاركت در ابعاد مختلف آن از جلوههاى این حضور است. چه همكارى طوعه در كوفه با نهضت مسلم، چه همراهى همسران برخى از شهداى كربلا، چه حتى اعتراض و انتقاد برخى همسران سپاه كوفه به جنایتهاى شوهرانشان مثل زن خولى. - آموزش صبر: روحیه مقاومت و تحمل زنان- نسبت - به شهادتها در كربلا درس دیگر نهضت بود. اوج این صبورى و پایدارى در رفتار و روحیات زینب كبرى«ع» جلوه گر بود.ـ پیام رسانى:
افشاگریهاى زنان و دختران كاروان كربلا چه در سفر اسارت و چه پس از بازگشت به مدینه پاسدارى از خون شهدا بود. سخنان بانوان، هم به صورت خطبه جلوه داشت، هم گفتگوهاى پراكنده به تناسب زمان و مكان. ـ روحیه بخشى:در بسیارى از جنگها حضور تشویق آمیز زنان در جبهه، به رزمندگان روحیه مىبخشید. در كربلا نیز مادران و همسران بعضى از شهدا این نقش را داشتند.- پرستارى:
رسیدگى به بیماران و مداواى مجروحان از نقشهاى دیگر زنان در جبههها، از جمله در عاشوراست. نقش پرستارى و مراقبت حضرت زینب از امام سجاد«ع» یكى از این نمونههاست.(3) ـ مدیریت:بروز صحنههاى دشوار و بحرانى، استعدادهاى افراد را شكوفا مىسازد.نقش حضرت زینب در نهضت عاشورا و سرپرستى كاروان اسرا، درس«مدیریت در شرایط بحران» را مىآموزد. وى مجموعه بازمانده را در راستاى اهداف نهضت، هدایت كرد و با هر اقدام خنثى كننده نتایج عاشورا از سوى دشمن، مقابله نمود و نقشههاى دشمن را خنثى ساخت.
ـ حفظ ارزشها:
درس دیگر زنان قهرمان در كربلا، حفظ ارزشهاى دینى و اعتراض به هتك حرمت خاندان نبوت و رعایت عفاف و حجاب در برابر چشمهاى آلوده است. زنان اهل بیت، با آن كه اسیر بودند و لباسها و خیمههایشان غارت شده بود و با وضع نامطلوب در معرض دید تماشاچیان بودند، اما اعتراض كنان، بر حفظ عفاف تأكید مىورزیدند. ام كلثوم در كوفه فریاد كشید كه آیا شرم نمىكنید براى تماشاى اهل بیت پیامبر جمع شدهاید؟وقتى هم در كوفه در خانهاى بازداشت بودند، زینب اجازه نداد جز كنیزان وارد آن خانه شوند. در سخنرانى خود در كاخ یزید نیز بر اینگونه گرداندن بانوان شهر به شهر، اعتراض كرد:«ا من العدل یابن الطلقاء تخدیرك حرائرك و امائك و سوقك بنات رسول الله سبایا قد هتكت ستورهن و ابدیت وجوههن یحدو بهن الأعداء من بلد الى بلد و یستشرفهن اهل المناهل و المعاقل و یتصفح وجوههن القریب و البعید و الغائب و الشهید...»(4) و نمونههاى دیگرى از سخنان و كارها كه همه درسآموز عفت و دفاع از ارزشهاست.ـ تغییر ماهیت اسارت:
اسارت را به آزادى بخشى تبدیل كردند و در قالب اسارت، به اسیران واقعى درس حریت و آزادگى دادند.ـ عمق بخشیدن به بعد عاطفى و تراژدیك كربلا:
گریهها، شیونها،عزادارى بر شهدا و تحریك عواطف مردم، به ماجراى كربلا عمق بخشید و بر احساسات نیز تأثیر گذاشت واز این رهگذر، ماندگارتر شد.
پىنوشت ها:
1ـ زندگانى سید الشهدا،عماد زاده،ج 2، ص 124، به نقل از لهوف، كبریت احمر و انساب الأشراف.2ـ همان، ص 236.
3- در این زمینه ر.ك: مقاله «درسهاى امدادگرى در نهضت عاشورا» از مؤلف (مجله پیام هلال، شماره 26، شهریور1369).
4ـ عوالم(امام حسین)، ص 403، حیاة الامام الحسین،ج 3، ص 378.
- بر گرفته از فرهنگ عاشورا، جواد محدثى، صفحه 195.
