بنیان‌گذار رمان انگلیسی
هنری فیلدینگ، خالقِ تام جونز و بنیان‌گذار رمان انگلیسی
فیلدینگ در این رمان ریاکاری و دو چهرگی جامعه آن روز انگلستان را ترسیم می کند و مفاهیمی مثل شرف، عشق، خیر خواهی، مسیحیت و زیبایی را در این رمان زیر و بالا می کند تا پرده پندار زمانه را بدرد و رویا و خود فریبی را در روشنایی آفتاب این رمان نمایان کند.
فلسفه انگلیسی تجربه گرا و خواهان فهم جهان است. ادبیات داستانیِ متعلق به انگلستان هم، به تبع، برای نقد زمان حال و ایجاد تغییر و بهبود زندگی مردم جان می گیرد. شاید از همین جاست که بسیاری از سیاست مداران انگلیسی اهل ادب و قلم می شوند. چارلزدیکنز و دیزراییلی، نویسنده و نخست وزیر قرن نوزده، از آن جمله اند. از همان آغاز نوزایی (رنسانس) زبانی که در متن های داستانی و تاریخی انگلیسی به کار گرفته می شود زبان اشراف و تحصیل کرده های فضل فروش نیست. زبان مردمی است که می خواهند، با هر آنچه که دارند، در مقابل زبان فاتحان رومی، فرانسوی و آنگلوساکسون قد علم کنند.
هنری فیلدینگ در آوریل 1707 در شهر"ایست استور" در "سامرست" انگلستان متولد می شود. او مالک تحصیل کرده ای است که زبان گفت وگویی را برای هزل و هجو جامعه سده هجدهم انگلستان و تکانی به آن جامعه طبقاتیِ به کار می گیرد و رمان و یا به زبان خودش تاریخ یا سرگذشت " تام جونز، کودک سر راهی" را به همین قصد می نویسد. پدرش نجیب زاده اصیل ولی نالایقی است، که ثروت خانوادگی را تار و مار می کند، و مادرش از خانواده استخوان داری می آید. هنری در کالج«اتون» ادبیات روم و یونان باستان می خواند. به دانشگاه می رود تا حقوق بخواند ولی خیلی زود عطای آن را به لقایش می بخشد و شروع به نوشتن می کند. نوزده ساله است که نمایش نامه« عشق در چند پرده» اش روی صحنه می رود و با اقبال رو به رو می شود. سفری به هند می رود و در آن جا آشنایی بیشتری با ادبیات کلاسیک پیدا می کند. او هم چنان نمایش نامه نویس است و از میان نوشته هایش «تام بندانگشتی» شاخص ترین می شود. ولی آن چه بعدها نام او را جاودانه می کند همان "تام جونز، کودک سر راهی" است. او تمام قریحه و دانش خود را به کار می گیرد تا، برای اولین بار در رمانِ انگلیسی به جایِ قهرمان، ضدِ قهرمانی را علم کند. او از حرام زاده ای بی اصل و نسب شخصیتی می سازد که هنوز که هنوز است الگوی کلی بسیاری از داستان های بلند انگلیسی زبان ها است. کتاب تام جونز در زمانی نوشته می شود که رمان فقط به معنی داستان مطرح نیست و تخیل جایِ چندانی در آن ندارد. خوانندگان از رمان واقعیت قابل اثبات تاریخی را اراده می کنند و فیلدینگ، به گواهی سایر آثارش، می نویسد تا شاید تغییری در قضا بدهد و بفهمد و بفهماند.
سروالتر اسکات گفته: «تام جونز حقیقت و سرشت واقعی انسان را می شناساند.» و به حق هم چنین است. تام جونز داستانی است که ساده و روستایی آغاز می شود و با خردمندی و پختگی قهرمان اصلی اش، همان کودک سر راهی، به انجام می رسد و نویسنده آن زبان نوشتاری انگلیسی را هم سنگِ زبان فرهیختگان زمانش، لاتین، بالا می کشد.
این رمان تجربی است و سطوح مختلف آدم پردازی و"ارتباط خواننده و اثر و مؤلف" در آن تکوین پیدا می کند. صحنه های خنده دار میان پرده آن برای تغییر ذائقه خواننده ای است که همیشه گرفتار خواندن نثر منشیانه بوده. این کتاب همه چیز، درباره شکل و محتویی رفتار انسانی، را به مخاطب های قرن هجدهمی خود شیرفهم می کند، خودِ هنری فیلدینگ این شیوه نوشتن را"قلمروی تازه نوشتن" می نامد.
منتقد معاصری می گوید که فیلدینگ از چهار عنصر نبوغ، انسانیت، دانش آموختگی و تجربه بهره مند است و می تواند"سرشت" را با فکر و عقل قوام بدهد. فیلدینگ باور دارد که بین رفتارهای نادرست انسانی و علل مندرج در روزگار زیست همان انسان رابطه علت و معلولی هست و نویسنده باید به دقائق آن دست پیدا کند. او که سال های سال نمایش نامه های خنده دار نوشته است حالا دست به نوشتن رمان تام جونز می زند تا جامعه آن روز انگلستان را به خودش و دیگران بشناساند. تا شاید، شاید، تغییر و بهبودی در آن جامعه صورت پذیرد.
رمان تام جونز به سال 1749 منتشر می شود. این رمان هجده کتاب دارد و هر کتاب شامل فصل های زیادی است. هر فصل، یا باب، آن با یک «مقاله طوری» شروع می شود که در آن نویسنده راجع به شیوه نوشتاری و سبک خود توضیحاتی می دهد و یا سعی می کند آدم های داستانی و علت رفتارهای آن‌ها را برای خواننده روشن کند. فیلدینگ دلِ خوشی از نقدهای آبکی روزگار خود ندارد و در بسیاری از این «مقاله طورها» به منتقدین نیش می زند و به رخ شان می آورد که برایش پشیزی نمی ارزند.
خیلی از نویسنده های سده های بعد از این شیوه نوشتن او تقلید می کنند، جورج الیوت نمونه برجسته آن ها است. آندره ژید گفته: «با خواندن این کتاب فهمیدم که چقدر از تکنیک کم می دانم.» نثر منثور فیلدینگ در این دیباچه های آغازین هر فصل مطنطن و آهنگین می شود، که شاید امروزه کمی بی ربط، زائد و یا متکلف به نظر برسد، اما آن زمان نوعی هم سنگ سازیِ زبان عوامانه انگلیسی بود با زبانِ لاتین- که گنده دماغ ها آن را به کار می بردند.
اگر بخواهیم پی رنگ پیچیده رمان تام جونز را خلاصه کنیم این گونه می نویسیم: «تام جونز بچه سر راهی است که شبی در رخت خواب آدم ثروتمندِ نیکوکاری، به نام آلورتی، پیدا می شود. آلورتی که مردی ساده دل ولی اهل دانش و فضل است تام جونز را تحت حمایت می گیرد. پا به پای خواهرزاده خود او را پرورش می دهد و همه نوع امکانات تحصیلی و رفاهی برایش فراهم می کند. اما بعدها از او آزرده می شود و از خانه می راندش. اولین بار که آلورتی از تام دلگیر می شود به دلیل نردِ عشقی است که تام با "مولی سگریم" دختر شکاربان آلورتی می بازد و بار دوم عشقِ بی دروپیکرِ جونز به سوفیا، دختر زیبا و ثروتمند شکارچی روباه، آقای وسترن، باعث و بانی این دلخوری می شود. تام جونز همیشه در معرض خشم و بدخواهی کشیش فضل فروشی به نام تواکوم و رقیبِ فیلسوف منش اش اسکویر است. عاقبت تام ساده دل و خوش طینت، اما خوش گذران، قربانی سوء تعبیرهای خواهرزاده جوان آلورتی می شود- که بر سر سوفیا با تام جونز خوش قیافه رقابت دارد. تام جونز به ناچار پاشنه را ورمی کشد و ترک یار و دیار می کند. در این سفر و حضر همسفری دوست داشتنی مثل پارتریج دارد که وجودش خواننده را به یاد سانچوپانزای دن کیشوت می اندازد. در این حین سوفیا که دل در گروی تام دارد و نمی خواهد تن به ازدواج با بلافیل بدهد و تسلیم استبداد رای پدرش بشود از خانه فرار می کند و به خانه یکی از اقوام لندنی خود می رود. تام هم کشف می کند که در واقع پسر خواهر آقای آلورتی است و در واقع همشیره مکرمه آقای الورتی بوده که او را به گیتی تحویل داده است. مکر و کید بلافیل بر ملاء می شود و سوفیا هم بی وفایی های جونز را می بخشد و پایان خوش داستان فرا می رسد.»
فیلدینگ در این رمان ریاکاری و دو چهرگی جامعه آن روز انگلستان را ترسیم می کند و مفاهیمی مثل شرف، عشق، خیر خواهی، مسیحیت و زیبایی را در این رمان زیر و بالا می کند تا پرده پندار زمانه را بدرد و رویا و خود فریبی را در روشنایی آفتاب این رمان نمایان کند. او قبلاً در رمان کوتاه"شاملا"، که نقیضه ای است بر"پاملای"ی ریچارد آندرسون، خدعه و ریای جامعه مرد سالار را عیان کرده و حالا در تام جونز تفاوت بین "عدالت و گشاده دلی"، "عداوت و تنگ نظری" و"بدخواهی و خوش خیمیِ آدمی زاده" را پیش چشم خوانندگان می گذارد. او، مانند ارسطو، معتقد است که انسان خمیره ای الستی و ابدی دارد و می تواند مثل بلایفیل یک سره بد و سیاه و یا مانند آلورتی نیک دل و روشن ضمیر باشد. فیلدینگ تام جونز را نماینده واقعی ذات آدمی زاده می داند و از طریق ترسیم دو آدم داستانی خود، سکویر و تواکوم، فلسفه بافی فاضلانه را در مقابل اخلاقیات مقدس مآبانه قرار می دهد و هر دو را به سخره می گیرد.
در این کتاب فیلدینگ دیدگاه روایت گر همیشه حاضر و ناظری را دارد که فکر می کند جهان را به خوبی می شناسد. او که به خوش فطرتی انسان باور دارد شکّاک است ولی نا امید نیست. سبک نوشتاری او طوری است که نمی گذارد خواننده در کتاب غرقه شود و فاصله خواننده را با متن نگاه می دارد. در کتاب او نقش روایت گرِ کتاب با آفرینش گرِ متن از هم جداست و از این راه دو سطح آگاهی پیش چشم خواننده باز می کند؛ سطح آگاهی روایت گر- که در طول سر گذشت بصیرت پیدا می کند- و قله ای که نویسنده بر آن نشسته و از آن جا به دنیای ساخته خود نگاه و با تردستی آدم های داستانی اش را جا به جا می کند. فیلدینگ کتاب خود را "حماسه ای کمیک به نثر" می داند.
بعد از مرگ همسر اول و ازدواج مجدد با ندیمه همسرش وضع مالی فیلیدینگ بد می شود. در1748 دوستان کمک می کنند و فیلدینگ بر مسند قضاوت دادگاهی محلی در "بواستریت" لندن می نشیند. رمان تام جونز یک سال بعد از این منتشر می شود و کمی بعد از انتشار آن فیلدینگ زمین گیر می شود. در چند سال باقی مانده عمرش رمان"آیلیا" را می نویسد و مجموعه ای از مقالات خود منتشر می کند. رمان تام جونز را هم با تجدیدِ نظرهایی به چاپ بعدی می رساند. در 1754 دیگر حالش وخیم شده. به توصیه پزشکان به لیسبون پرتغال می رود. در "خاطره سفر لیسبون" درباره تلاش بی ثمرش برای بهبودی می نویسد و چند وقت بعد در هشت اکتبر همان سال در لیسبون می میرد و در گورستان انگلیسیان آن جا به خاک سپرده می شود.
بخش ادبیات تبیان
منبع: گلستانه (شماره 112) - فریبا حاج دایی
