ایده های نو نیاز به امکانات دارد

هیچ تردیدی نیست که فضای فرهنگی جامعه در سال‌های اخیر با هجوم سازمان یافته شبکه‌های ماهواره‌ای مواجه بوده و تلویزیون هم ناخواسته وارد رقابتی سخت شده که شکست در آن به معنای از دست رفتن بسیاری از ارزش‌های بنیادی دینی و ملی و حتی از بین رفتن خودباوری و استقلال فکری و فرهنگی بعنوان دستاورد بزرگ انقلاب اسلامی است.

مدیران تلویزیون به خوبی این را می‌دانند و قطع نظر از نتیجه‌ای که به دست آورده‌اند یا نیاورده‌اند، به نظر می‌رسد که تمام تلاش‌شان  را معطوف به این مبارزه کرده‌اند. اما این نبرد رسانه‌ای، قواعد خاص خود را دارد که با اصول جنگ‌های سخت کلاسیک متفاوت است از آن جمله، خلق مداوم شیوه‌های جدید در انتقال پیام یعنی ابداع قالب‌های نو، تنوع بخشی و کشف سلیقه مخاطب و سنجش لحظه به لحظه آن و بلکه سلیقه سازی.

شیوه‌های جدیدی که هم شان دانشگاه بودن رسانه ملی را حفظ کند و هم به اندازه کافی جذاب باشد. بی‌تردید جذابیت اصل اول رقابت رسانه‌ای است.

ساخت سریال‌های ملودرام 90 شبی، طنزهای نمایشی، پخش چند فیلم وسریال همزمان از چند شبکه، ساخت برنامه‌های چالشی گفتگومحور و مسابقات تلفنی با گرافیک کامپیوتری و... البته تلاش‌های عینی تلویزیون در این مدت کوتاه گذشته بوده است، اما بدون شک کافی نبوده یا بهتر است بگوییم موثر نبوده‌است. شاید از آن جهت که برخلاف قالب‌های رایج تلویزیونی دیگردر میان خانواده‌های ایرانی و نسل جوانتر طرفدار ندارد. فراموش نکنیم که اصل در رسانه، نوآوری و سلیقه‌سازی است و سرگرمی باید هدفمند و آموزنده باشد.

یکی از پربیننده‌ترین برنامه‌های تلویزیونی در همه جای دنیا، مسابقات تلویزیونی است، اما در طول چند سال گذشته مسابقات تلویزیونی در شبکه‌های مختلف سیما به برنامه‌های مجری محور و ارتباط با بیننده به وسیله تلفن یا حداکثر حضور چند نفر در یک استودیوی بزرگ و زیبا خلاصه شده‌است و برتری در پاسخ به ترکیبی از سوال‌های علمی، فرهنگی و هنری، متکی به حافظه شرکت کننده‌ها تعریف شده‌است. بدون هیچ خلاقیتی و حتی سنجش واقعی آموخته‌های دانشگاهی و مهارت‌های زندگی شرکت‌کننده‌ها.

در این میان چند صباحی است برنامه‌ای باعنوان مستند- مسابقه  سرزمین دانایی از شبکه پنج سیما پخش می‌شود  که گروه تهیه و کارگردانی برای انتخاب این عنوان یعنی مستند - مسابقه ادله جالبی دارند. آنها ادعا می‌کنند که در واقع مستندی از رقابت واقعی در شرایط طبیعی و گاه پیش‌بینی نشده افراد تحصیل کرده می‌سازند که در شرایط تجربه نشده‌ای قرار داده می‌شوند و روش برخورد آنها با حل مسئله و مشکل را به تصویر می‌کشند که  البته به نظر می‌رسد در ضبط و تدوین قسمت‌های جدیدتر این تلاش بیشتر به نتیجه رسیده و باورپذیرتر شده‌است و شاید هنوز راه زیادی پیش‌رو داشته باشد.

در آغاز هر قسمت، زیباتر از تیتراژ چشمگیر برنامه، جمله‌ای نقش می‌بندد که در واقع ترجمه آیه 9 سوره مبارکه زمر است: "آیا آنان که می‌دانند با آنان که نمی‌دانند برابرند؟" این درواقع همه هدف تولید این مجموعه را بدون شعارزدگی و به دور از روش‌های نخ‌نما شده و تکراری کارهای تلویزیونی بیان می‌کند که ای‌کاش با یک موسیقی ایرانی همراه باشد نه موسیقی پرهیاهوی بازی‌های کامپیوتری!

اگرچه  فکر و ایده ساخت این مستند - مسابقه تا همین‌جا هم بسیار بدیع و خلاقانه است، اما به نظر می‌رسد  نیازمند یک  گروه تهیه و تولید بزرگ است که به جرات می‌توان گفت  تلویزیون هرگز در هیچ مستند یا مسابقه ای این تدارک را ندیده است.

همه اینها مرا کنجکاو کرد تا با هماهنگی تهیه‌کننده که پیش از این در عالم سیاست می‌شناختمش و حالا ترجیح می‌دهد در رسانه باقی بماند، یک بار پشت صحنه ضبط مسابقه را از نزدیک ببینم و تازه فهمیدم که ماجرا بسیار پیچیده‌تر از آن است که می‌پنداشتم.

تصویربرداری همزمان با بیش از 10 دوربین بدون سوئیچ از 3 گروه 3 نفره جمعا 9 نفر شرکت‌کننده که گاه کیلومترها ازهم فاصله دارند و برای مدت زمان حدود 40 ساعت بدون وقفه رقابت می‌کنند، در یک لوکیشن به وسعت یک جزیره یا شهر نیازمند تجربه زیادی در گروه برنامه ساز است.

شرکت‌کنندگان در مستند- مسابقه پیش از این از طریق ثبت نام در سایت برنامه و مصاحبه حضوری انتخاب شده‌اند و بدون اغراق آن عده که به مرحله فینال می‌رسند را می‌توان نخبگان جوان علمی نامید که با تحصیلات تکمیلی در رشته‌های فنی و  علوم پایه در یک ورک شاپ با شرایط احتمالی پیش‌رو و قوائد و مقررات مسابقه آشنا می‌شوند. مراحل مسابقه با توجه به توانمندی های علمی و بدنی شرکت‌کننده‌ها انتخاب می‌شود و جالب آن که تا ساعاتی قبل از شروع فیلمبرداری و حتی اغلب در حین ضبط مسابقه با توجه به شرایط آب و هوایی و میزان پیشرفت گروه‌ها در رسیدن به مقصد، آیتم‌های مسابقه و مسیر توسط گروه علمی و کارگردانی تغییر می‌کند.

گرچه در همه قسمت‌های این مستند- مسابقه، شرکت‌کننده‌ها با فعالیت‌هایی همچون کوهنوردی، صخره‌نوردی، صید ماهی و زندگی در شرایط سخت جنگل و دریا، تهیه آتش و آب و غذا و جان پناه در شب و ... روبرو می‌شوند، اما این موضوع اصلی رقابت نیست؛ بلکه رقابت آنها در استفاده از دانش و تجربه‌های پیشین آنها برای جستجوی مسیر در بیابان و جنگل و مهمتر از آن طراحی و ساخت یک قایق با ابزار ساده و مستعمل یا تعمیر وسایل حرکتی خراب برای ادامه مسیر یا تولید الکتریسیته یا ساخت بالن برای تصویربرداری هوایی از مسیر حرکت و کشف مقصد یا ساخت گیرنده‌ای برای پیدا کردن نفر گم شده گروه یا تولید مواد شیمیایی مثل صابون و الکل جامد یا ساخت اجاق خورشیدی و توربین بادی و موشک  آبی و... بدون ابزار کافی و آزمایشگاهی شکل می‌گیرد.

کاری که گروه سازنده این برنامه با 8 تا 10 تیم تصویربرداری انجام می‌دهد، ثبت و ضبط مستند سیر این مسیر و تجربه زندگی در شرایط سخت و روش حل مسئله توسط شرکت‌کننده‌های این رقابت است. بدین ترتیب در واقع گروه برنامه‌ساز از هرمسابقه 3 مستند مجزا می‌سازد که در مرحله تدوین به یک مستند- مسابقه  تبدیل می‌شود.

به نظر می‌رسد مجموعه "سرزمین دانایی" که  بدون اغراق یک اثر کاملاً متفاوت تلویزیونی است و یک اتفاق بدیع در رسانه ملی محسوب می‌شود با این ساختار جذاب و منحصر به فرد و بلکه ابداع  ژانر جدیدی  تحت عنوان مستند- مسابقه می‌تواند تصور و توقع مدیران و برنامه سازان از مسابقات تلویزیونی فعلی که گاه همه عوامل اصلی آن به  10 نفر نمی‌رسد را تغییر داده و یا شاید بتواند دوباره خانواده‌ها و مخاطبان از دست رفته تلویزیون را با تلویزیون آشتی دهد که این نیز خود برای تلویزیون گامی بلند و مبارک است.

در حالی که بسیاری ازعلوم دانشگاهی به اعتراف اهل فن، ارتباطی با نیازها و تجربه‌های واقعی زندگی ندارند و دانشجویان خیلی از مواقع نمی‌توانند از تحصیلات عالی خود در ساده‌ترین اتفاقات زندگی روزمره استفاده کنند، برنامه‌ای با شعار "علم دوست داشتنی است فهمیدنی است و کاربردی است" چرا نباید مورد توجه بیشتری قرار بگیرد. این در حالی است که کشورهای توسعه یافته هر روز بیش از گذشته به سمت کاربردی کردن علوم آکادمیک خود حرکت می‌کنند.

سازندگان این مستند-مسابقه که برخلاف همه برنامه‌های مستند یا نمایشی تلویزیون که در استودیوهای اطراف تهران و شهرک سینمایی و لوکیشن های معروف و نزدیک مرکز ساخته می‌شود، گوشه‌های دیده نشده‌ای از این کشور پهناور را با چشم ما آشنا می‌کنند، مثل شبه جزیره زیبای میانکاله یا روستای دور افتاده غریب محله در جنگل‌های انبوه شمال و یا جزیره کوچک هندورابی در گستره بزرگ خلیج فارس به این امیدند که  این همه ذوق و خلاقیت شاید این بار در رسانه ملی مهجور نماند.

به‌عنوان سخن آخر، اگر مدیران رسانه ملی یا به قول صحیح‌تر و همه جا فهم خودمان، تلویزیون عزم کرده‌اند تا مخاطبان خود را افزایش داده و یا حداقل از این تعداد کمتر نبیند شاید یکی از راه‌های موثر در جذب مخاطب و شروع فصلی تازه در عرصه رسانه ملی تولید چنین آثار خلاقانه‌ای‌ست در همین ژانر یا در هر شکل و قالب نو وجدید دیگری. مشکل رسانه ملی بودجه نیست، ابزار فنی و سطح دانش مدیران هم نیست مسئله فقط نبود خلاقیت است. خلاقیت آن چیزی است که تلویزیون به آن سخت محتاج است!