زیبایی‌شناسی هنر با تمسک به قرآن

«فلسفه هنر اسلامی» مجموعه مقالات دکتر حسن بلخاری در حوزه زیبایی‌شناسی اسلامی است که چندی پیش توسط شرکت انتشارات علمی و فرهنگی وارد بازار اندیشه شد. مهمترین نکته این کتاب ارجاعات دقیق و مناسب به قرآن و روایات محکمه است.

این کتاب حاوی پانزده مقاله در چهار فصل کلی «مبانی نظری هنر»، «قوه خیال»، «موسیقی» و «معماری» است. در هر فصل بحث‌های متنوعی چون رمز و رازهای حیات پیامبر (ص) و قابلیت‌های هنر اسلامی، راز بهار در آیینه اسرار، نسبت صناعت و طبیعت در لوامع الاشراق جلال الدین دوانی و ارتباط آن با نظریه میمزیس در فلسفه هنر و مفهوم شناسی واژه هنر در متون اوستایی و پهلوی، رمزگشایی صور در هنر و ادب اسلامی؛ نقد یا تاویل، تاملی در حکمت شیخ کبیر، صدرالدین قونوی، و نظریاتش درباره قوه خیال و عالم مثال، فلسفه خیال در تمدن اسلامی، ابداعات فارابی در مفهوم و کارکرد تخیل، قوه خیال و عالم مثال در اندیشه و آثار امام محمد غزالی و تاملی در مبانی حکمی تخیل هنری مطرح شده است.

همچنین مفهوم‌شناسی واژه هنر در متون پهلوی و اوستایی و نیز مقالاتی درباره فلسفه معماری به ویژه مبتنی بر هندسه مقدس در کنار نقد آرای کسانی چون الک گرابار و ریچارد اتینگهاوزن در این کتاب به بحث گذاشته شده است. کلیه این مقالات پیش از این در همایش‌ها و کنگره‌های ملی و بین‌المللی ارایه شده یا در نشریات تخصصی به چاپ رسیده‌اند.

پرداختن به تفکرات زیبایی‌شناختی صدرالدین قونوی و جلال‌الدین دوانی در نوع خود سابقه نداشته و برای نخستین بار توسط دکتر بلخاری در این کتاب تشریح شده‌اند. البته در این میان باید شرح و بسط نظریات غزالی و ارتباط آن با فلسفه هنر را نیز اتفاقی مهم دانست، چرا که غزالی جایگاهی بسیار مهم در تاریخ تفکر اسلامی دارد و دانستن نظریات او می‌تواند کمک شایانی باشد به راه‌اندازی یک نظام معرفتی مناسب در تبیین هنر اسلامی.

باید گفت که فلسفه هنر اسلامی یا زیبایی‌شناسی اسلامی یک علم نوپا است که اکنون فقط در مساله چیستی آن بحث می‌شود، یعنی هنوز به طور کامل جایگاه این حوزه در نظام فلسفی امروز آن طور که باید و شاید تبیین نشده است و اکثر کتاب‌ها و مقالات پیرامون این حوزه تلاشی برای شکل‌دهی مناسب این علم است. در این میان باید به یک نکته مهم توجه شود که تنها نظریاتی قابل قبول و کاربردی خواهند بود که تناقضی را با تفکر اسلامی موجب نشود و یکی از راه‌های پرهیز از این تناقض ارجاعات مناسب بحث‌ها به قرآن و روایات صحیح است.

مهمترین نکته این کتاب در ارجاعات دقیق و مناسب به قرآن و روایات محکمه است. تا پیش از این بیشتر ارجاعات در حوزه فلسفه هنر اسلامی به منابع عرفانی بود، اما بلخاری در این کتاب برای تبیین و وضع واژه‌ها و همچنین تفسیر برخی از اصطلاحات زیبایی‌شناسی ابتدا به قرآن و روایات رجوع می‌کند. به عنوان مثال در مباحث مربوط به قوه خیال اساسی‌ترین مرجع برای وضع واژه قرآن است و در مقاله طبل شیوا و صوراسرافیل، به دلیل همسنجی دو مقوله موسیقایی (که به تبیین جایگاه موسیقی در احیا و ممات در اندیشه اسلامی ختم می‌شود) آیات قرآن و همچنین تفاسیر آن‌ها (از منابع معتبر شیعی چون تفسیر تبیان و تفسیر المیزان) مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

یکی دیگر از نکات جالب توجه این کتاب بررسی دقیق مفهوم خیال در نزد حکمای مسلمان و ارتباط آن با هنر است. در این مبحث تمایز میان خیال و تخیل یکی از مسایل مهم است که در نقد هنری کاربرد دارد. در بسیاری کتاب‌های زیبایی‌شناسی و نقد ادبی سامویل کارلریج (شاعر و نویسنده انگلیسی و یکی از نظریه پردازان مکتب رمانتیک) را نخستین اندیشمندی می‌دانند که به بحث درباره خیال و تخیل و وجه ممیزه بین آن‌ها پرداخت، اما در این کتاب بلخاری با غور در آرای ابن‌سینا ثابت می‌کند که مدت‌ها پیش از کالریج این ابن‌سینا بود که این مباحث را به طور کامل مطرح کرد.

کتاب «فلسفه هنر اسلامی» را انتشارات علمی و فرهنگی با شمارگان دو هزار نسخه در 327 صفحه با قیمت هفت هزار تومان منتشر کرده است.